Višekonfesionalna Vojvodina u arhitekturi. Dubravka Đukanović za projekat „Nepokretno nasleđe u Srbiji“.
Arhitektura sakralnih objekata kao činilac društvenog identiteta
Područje karpatskog basena i panonske nizije se od najstarijih vremena izdvojilo kao jedan od snažnih evropskih kulturnih centara, a njegova specifična obeležja su rezultat stalnog mešanja i međusobnog prožimanja heterogenih kulturnih tradicija koje su se na ovom prostoru suticale i integrisale. Prisustvo različitih nacionalnih i kuluturnih grupa je u okviru centralnoevrpskog kulturnog kruga stvorilo snažneregionalne, pa i lokalne specifičnosti u mnogim stvaralačkim oblastima, uključujući i arhitekturu.Smirivanje burnih istorijskih događaja i stabilizacija prilika u centralnoj Evropi i na Balkanu krajem XVII veka trasirali su uslove ne samo za politički, nego i društveni, privredni, kulturni i umetnički razvoj u naredna dva veka. Krajem XVII veka su regulisani odnosi Austrije i Ugarske, a habsburška vlast je ponovo uspostavljena u pograničnim područjima iako ratovi za povrat teritorija nisu jenjavali tokom celog narednog veka. Na prelazu XVII u XVIII vek se i područje današnje Vojvodine našlo pod vlašću Habzburške monarhije. Stalni sukobi i česte promene vlasti neminovno su rezultovali velikim migratornim pomeranjima stanovništva od krajaXVII veka,koji su konstantno menjali demografsku sliku Vojvodine. Ne dugo nakon dve Velike seobe Srba na austrijsku državnu teritoriju (1690. i 1737–39.) usledilo je prinudno raseljavanje pravoslavnog življa iz Podunavlja (Srba i Rumuna, naročito nakon 1763) kao deo carskog plana o oživljavanju ratovima razorenih podučjaplanskimnaseljavanjem katolika i protestanata (1711-40, 1744-68. i nakon1782.).
Period prosperiteta hrišćanstva tokom XVIII i XIX veka pratila je sveopšta društvena i privredna obnova, a kao ”posledica”obnove usledio je proces uređenja i urbanizacije naseljenih mesta.Raznolika nacionalna i konfesionalna struktura vojvođanskog društva odražavala se i na karakter vojvođanaskih gradova i sela. Negujući nacionalnu tradiciju i kulturu življenja, vojvođanski stanovnici su određivali urbani karakter svojih naselja izražavajući na tajnačin svoju jedinstvenost i kulturološku specifičnost.Arhitektura prostorno dominantnih sakralnih objekata se u tom kontesktu nametnula kao bitan činilac urbaniteta. S druge strane sociološki aspekt važnosti arhitekture verskih objekata, kao oblika konfesionalno gizražavanja i kao činioca u konstituisanju identiteta naroda i brojnih konfesionalnih grupa, je došao u prvi plan. Retka su vojvođanska mesta u kojima u tom periodu nisu izgrađene dve ili više crkava, zavisno od nacionalne i verske strukture lokalnog stanovništva.
Enterijer RKC Sv. Trojstva, biše franjevačke crkve, Sombor Foto: PZZZSK, N.Marković
U korpusu sakralnih objekata izgrađenih na području današnjeVojvodine tokom XVIII i XIX veka najzastupljenije su, zahvaljujući statusu i ogromnom uticaju koji su Katoličkoj crkvi obezbedile zakonski regulisane povlastice, katoličke bogomolje. Pored malog broja grko-katoličkih hramova (područje naseljeno Rusinima), u većem broju su prisutni protestantski – luteransko-evangelistički (slovački) i kalvinističko-reformatski (mahom u nemačkim i mađarskim naseljima) hramovi i, značajno, pravoslavni hramovi, među kojima su brojno najzastupljeniji objekti, po broju vernika dominantne, Srpske pravoslavne crkve. Iz tog razloga je ovaj kratki pregled izgradnje i razvoja vojvođanskih sakralnih objekata XVIII i XIX veka zasnovan na predstavljanju spomenika dveju najzastupljenijih konfesija – srpske pravoslavne i rimokatoličke.
Detalj ulaznog portala SPC Sv. Tri jerarha, 1797, Novi Sad Foto: D.Đ.
Srpske pravoslavne crkve Vojvodine
Arhitektura srpskih pravoslavnih crkava Vojvodine je segment jedinstvenog graditeljskog korpusa celokupnog srpskog pravoslavnog crkvenog graditeljstva, a novovoekovna srpska sakralna arhitektura je suštinski vezana i za prostor istorijske Ugarske, gde je od XV veka prisutan srpski živalj. Na ovom prostoru, koji nosi epitet kolevke rane moderne srpske kuluture nastala je i razvijala se, na prednostima i ograničenjima simbioze kulturne, religiozne i graditeljske tradicije zapada i istoka, srpska pravoslavna crkva u baroknom duhu. Sintetički arhitektonski izraz, u kome se sažimaju zahtevi pravoslavne liturije i graditeljske kulture vizantijske tradicije Istoka sa baroknim arhitektonskim obrascem Zapada, prepoznat je kao specifikum zapadne istorije arhitekture.U tipološkom smislu to je jednobrodna beskupolna podužna građevina, koja se javlja u velikom broju varijeteta od građevina čiji prostorni sklop (preuzima ili) sledi tradicionalnesrednjevekovne obrasce građenja, preko ”modernih” baroknih i klasicističkih građevina građenih tokom XVIII i XIX veka, koje odgovaraju opštoj graditeljskoj praksi u tadašnjojUgarskoj,do bogato prostorno razvijenih građevina sa monumentalnim ulaznim pročeljem i krstoobrazno ili trikonhalno naglašenim oltarskim delom.
U struktuiranju prostornog volumena građevine jasno se može pratiti sažimanje mase zvonika i brodacrkve u jedinstvenu celinu.Razvoj prostornih oblika ovih građevina je relativno ujednačen, a centri, u kojima je sakralna gradnja prednjačila u smislu usložavanja prostornih oblika i oblikovanja uzornih građevina, pomerali su se po celoj ugarskoj teritoriji, mahom od severa ka jugu.
RKC Sv. srca Isusovog, Futog. Autora Ferenca Vajningera, 1906-08 Foto: D.Đ.
Rimokatoličke crkve Vojvodine
Arhitektura rimokatoličkih crkvenih građevina nastalih na tlu Vojvodine predstavlja fenomen savremene, dominantne državne kulturne politike i mora se posmatrati i tumačiti u svetlu sveukupnog rimokatoličkog crkvenog graditeljstva centralnoevropskog podneblja. Od izgradnje prvih redovničkih crkava krajem XVII i početkom XVIII veka arhitetkura rimokatoličkih crkava bez velikih iskoraka prati, tokom naredna dva veka, vladajuće graditeljske i stilske tendencije svoga doba. Usložavanje arhitekture rimokatoličkih crkava ide u pravcu naglašavanja oltarskog dela i ”razgrađivanja” bočnih zidova, od pojave građevina sa nizom bočnih oltarskih niša
Kao i kod pravoslavnih hramova u struktuiranju prostornog volumena se jasno može pratiti sažimanje mase zvonika i broda crkve, ali i jasno izražavanje složenog krostoobraznog sklopa građevine u eksterijeru.Apsolutna dominacija neogotike reasprostanjena širomrimokatolčikog sveta, prelila se krajem 19. veka i narimokatoličku crkvenu arhitekuru Vojvodine, gde se zadržala i tokom međuratnog perioda, teško prihvatajući uticaje modernih pravaca 20. Vekaznačajno pristune u stvaralaštvu nastalom u okrilju Srpske pravoslavne crkve, ali i rimokatiličkoj arhitekturi stvaranoj na području tadašnje Kraljevine Jugoslavije.
Promene u prostornom oblikovanju u razvoj prostornih rešenja pravoslavnih i katoličkih hramova i mesto vojvođanske sakralne arhitekture u širem kontekstu
Komapracijom tipološkog razvoja građevina nastalihu okrilju srpske pravoslavne i rimokatoličke konfesije na širem prostoru istorijske Ugarske (u čijem su sastavu bili delovi današnje Vojvodine) može se konstatovati izrazita sličnost karaktera prostornog sklopa kod većine građevina nastalih do druge polovine XVIIIveka, koje karakteriše jaka spona sa tekovinama graditeljske tradicije.
RKC Sv. Nikole biskupa, Stari Slankamen, 1759. Foto: PZZZSK, N.Marković
Tokom celog XVIII veka primenjuju se pri izgradnji hramova obe konfesije različiti oblici građevine jedinstvenog unutrašnjeg prostora, a tek od polovine 18. veka dolazi do vidne divergencije arhitektonskih odlika, koja je uslovljena različitim litrugijskim zahtevima.Usložavanje arhitekture rimokatoličkih crkava ide u pravcu razgrađivanja bočnih zidova, preko pojave krstoobraznih rešenjado kasnijih trobrodnih građevina i složenih prostornih rešenja krajem XIX i početkom XX veka, čiji eksterijer izražava unutrašnje prožimanje krstoobraznog i trobrodnog rešenja. Transformacija arhitekture pravoslavnih hramova i uočena pravila prostornog oblikovanja rezultat su prilagođavanja prostronog skolpa spcifičnim liturgijsim zahtevima i bogoslužbenom ritualu pravoslavne crkve, što je razultovalo pojavom specifičnog usložavanja oltarskog dela građevine i formiranja krstoobrazno ili neretko trikonhalno rešenog istočnog dela crkve u drugoj polovini 18. veka.
SPC Sv. Nikole, Sremski Karlovci, 1758-62. Foto: PZZZSK, N.Marković
Na kraju ovog razmatranja zaključujem da arhitektura srpskih pravoslavnih i rimokatoličkih hramova građenih na tlu Vojvodine u XVIII i XIX veku sagledana u svetlu tokova sakralnog stvaralaštva istorijske Ugarske i šire centralne Evrope, u potpunosti odražava karakter novovekovne arhitekture, koja donosi značajnu slobodu u smislu prostornog oblikovanja i tako (manje ili više uspešno) ”drži korak” sa savremenim arhitektonskim tendencijama. Iako se poreklo i razvoj arhitektonske forme ovih građevina može nesumnjivo izvesti iz kodova vladajućih arhitektonsko-umetničkih stilova na širem geografskom području sa jedne strane, i dominantnog duhovnog i liturgijskog koncepta sa druge,u pojedinim periodima razvoja iznedrila su se i malobrojna originalna tipološka (varijantna) rešenja, kao što je pojava specifičnog kvazitrobrodnog rešenja kod nekolikcine rimokatoličkih objekata građenih na severu Bačke ili pojava specifičnog poznobaroknog prostornog rešenja srpskog pravoslavnog hrama nastalog u drugoj polovni 18. veka na području Šajkaše. Specifičnosti arhitekture nastale kao rezultat nacionalno-teoloških odrednica, posebno stvaralaštva nastalog u okrilju srpske pravoslavne crkve, daju vojvođanskoj sakralnoj arhitekturi XVIII i XIXsvojevrstan žanrovski karakter i posebno mesto u istoriji arhitekture centralnoevropskog područja.
Dr Dubravka Đukanović, arhitektkinja-konzervatorka, Akademija umetnosti u Novom Sadu, naučna saradnica IAUS. Autorka je arhitektonskih projekata rehabilitacije dvaju objekata u Štrosmajerovoj ulici u Petrovaradinu koji su predstavljeni u tekstu.
PROČITAJTE U OKVIRU ISTOG PROJEKTA: nevena-debljovic-ristic-manastir-sopocani-750-godina-postojanja, bojan-kojicic-slovacka-evangelisticka-crkva-u-belom-blatu, elena-erdeljan-sentandreja-i-srpsko-naslede-porodicno-secanja, ivan-stevovic-graditeljska-bastina-srba-u-jerusalimu-ukrstanja, viktorija-aladzic-najveci-suboticki-graditelj-titus-mackovic, marina-pavlovic-skulpture-kao-toponimi-beograda-ivan-mestrovic, julka-kuzmanovic-cvetkovic-prokuplje-brdo-hisar-kao-tajna, zlatko-uzelac-barokni-grad-tvrdava-pancevo, aleksandar-zograf-suboticka-secesija-u-stripu, viktorija-aladzic-arhitekti-komor-i-jakab-suboticka-arhitektura, ivan-stevovic-sakralna-arhitektura-srednjovekovne-srbije, https://korzoportal.com/tamara-tasic-industrijsko-naslede-procesi-osnov-rehabilitacije, bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu, julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, jelena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura