U projektu “Nepokretno nasleđe u Srbiji” tema je tvrđava Pančevo srušena do temelja 1739. godine. O malo poznatim detaljima piše Zlatko Uzelac, jedan od izuzetnih poznavalaca tvrđava na Dunavu.
Doksatov plan Pančeva, i današnja urbana matrica
Uz Temišvar, glavni grad Temišvarskog Banata, Pančevo je kao druga po važnosti banatska tvrđava, bilo od 1723. građeno u formi potpuno novog baroknog grada-tvrđave. Projektant Pančeva i Temišvara, a prvenstveno najvećeg i najvažnijeg grada – tvrđave, baroknog Beograda bio je Nikola Doksat de Demoret, porijeklom Švicarac, rodom iz Iverdena na Nojšatelskom jezeru, fortifikacijski inžinjer školovan u Nizozemskoj.
Pančevo je nastalo na svom važnom strateškom položaju blizu ušća rijeke Tamiš u Dunav, nasuprot Beogradu, na mjestu koje je osim ulaza u plovni Tamiš bilo i glavni ulazni portal u Banat. Na tome je mjestu, s prelazom Dunava pontonskim mostovima kod Višnjice, kroz Pančevo tri godine za redom sultan Mustafa II na čelu golemih vojski 1695, 96. i 97. iz Beograda prelazio u Banat. Dok je u početku pobjeđivao, u trećem pohodu je doživio katastrofalni poraz od princa Eugena Savojskog u njegovoj prvoj velikoj samostalnoj pobjedi u bitci kod Sente.
Novi grad-tvrđava Pančevo, međutim, srušeno je 1739. u cjelini do temelja, kao i Beograd i Rača (Sremska Rača, nasuprot ušću Drine) prema odredbama Beogradskog mira, koji je nakon novog, izgubljenog rata sklopljen na splavi na ušću Save u Dunav s pobjedničkim sultanom Mahmudom I, sinom Mustafe II. Od toga nestalog Pančeva ostali su ipak određeni tragovi u trasama pojedinih ulica u centru grada, ali i izvorni, do sada samo manjim dijelom otkriveni i istraženi, veoma zanimljivi i važni nacrti po kojima je grad bio građen.
Štapska zgrada prati trasu sjeveroistočnog bedema
Grad je planiran u obliku pentagrama s veoma snažnim fortifikacijama, pa je bio sličan donjem gradu Petrovaradinu (koji je tu formu dobio kasnije), a i po ukupnoj površini bio je slične veličine, tek nešto veće.
Za razliku od malo ranije započete gradnje novih bedema grada Karansebeša, na istočnom kraju tadašnjeg Temišvarskog Banata, s njegovih također pet bastiona, gdje su postojeće stare gradske zidine odredile znatnu nepravilnost u ukupnoj geometriji cjeline i pojedinih dijelova, u Pančevu je Doksat mogao dosljedno izvesti jednu svoju idealnu interpretaciju „tvrđava u pentagramu“, nizozemskog inžinjera Menno van Coehorna, kojega je bio sljedbenik.
Donja Petrovaradinska tvrđava i Pančevačka tvrđava u uzajamnom mjerilu
No njegovo je Pančevo prvenstveno bila jedna očita svojevrsna interpretacija Vaubanove najslavnije petokutne zvijezde – Citadele Lilla, „Kraljice Francuske“, u čijem je osvajanju pod vodstvom princa Eugena Nikola Doksat i sam sudjelovao.
Pravilni peterokut s bastionima na uglovima izveden je tako da su dva bastiona bila oslonjena na rub uzdignute obale Tamiša, pri čemu je jedan naslijedio staru razmjerno veliku pančevačku kvadratnu tvrđavu renesansnog porijekla, a tri bastiona usmjerena su lepezasto u otvorenu ravnicu. Široka bastiona trasa prema ravnici formirana je od četiri ravelina i u njima smještenim redutima, te za Nikolu Doksata, ali i nizozemsku školu u cjelini, karakterističnim načinom formiranja vanjskog prstena. One su se sastojale od međusobno povezanih kontragardi pred bastionima, koje su bile postavljene i pred ravelinima, a ispred njih je bio drugi, vanjski šanac, te iza njih skriveni put i široka glasija. Kao i u Lillu i ovdje je tako bio oformljen jednaki dvostruki šanac, a planirani grad-tvrđava je dobio karakterističnu zvjezdastu formu.
Pri tome su zbog geometrijske pravilnosti pentagrama i vanjske fortifikacije izvedene u pravilnoj izmjeni, jednako kao što je to Doksat demonstrirao i u slučaju također pravilne geometrije kvadratne jezgre u svom projektu dogradnje tvrđave u Slavonskom Brodu, a vjerojatno i u jednoj geometrijski izrazito simetričnoj varijanti svog projekta Rače.
Na strani prema Tamišu u inundaciji u (tadašnjoj) oštroj okuci rijeke, u projektu je postavljen uski hornwerk, koji je samo bio svojevrsno proširenje već postojećeg sličnog predziđa pred starom pančevačkom utvrdom. I urbanističko rješenje gradskih ulica, u skladu s geometrijskom pravilnošću fortifikacijskog okvira, izvedeno je geometrijski pravilno i usklađeno s pentagramom, sa središnjom osi simetrije koja je usmjerena prema rijeci, a u središtu je postavljen centralni pravokutni gradski trg, okrenut svojom širom stranom suprotno, u poprečnom pravcu, te s planiranom crkvom na njegovom istočnom rubu.
Tvrđave u pentagramu imaju svoje porijeklo u renesansi, a prvo i pionirsko rješenje još u samom začetku renesansnog planiranja nalazimo u Stonu, planiranom gradu-tvrđavi Dubrovačke republike, kojemu je formu pentagrama odredio firentinski ranorenesansni arhitekt Michelozzo di Bartolomeo Michelozzi u 15. stoljeću. Michelozzo je postavljanjem kule Stoviš u sredinu padine strmog brijega, u dnu kojega je grad oslonjen, spustio od kule ukoso padinom na jednu i drugu stranu nove zidove prema otprije postojećim paralelno postavljenim gradskim zidinama i tako oformio pentagram, koji svojim vrhom savladava i omogućuje optimalnu obranu prema opasnoj padini nad gradom.
Uporedni prikaz četiri petougaone tvrđave
Doksatov projekt Pančeva, pokazao je pak da i dalje postoje optimalne funkcionalne vrijednosti pentagrama za teoriju obrane u specifičnim slučajevima još i u 18. stoljeću. Njegov je projekt svojevrsni antipod Stonu, jer dok je tamo pentagram poslužio za savladavanju strme gorske padine, u Pančevu suprotno tome forma pentagrama pokazuje svoje prednosti u savladavanju opasnosti otvorene ravnice u slučaju čvrstog oslonca tvrđave na jednu obalu rijeke.
Zlatko Uzelac, istoričar umetnosti, urbanista-konzervator, Zagreb, Institut za povijest umjetnosti. Od 1987. do 1989. bio je konzervator u Zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, kada je na Kolarčevom narodnom univerzitetu održao ciklus predavanja o Nikoli Doxatu de Demoretu i baroknom Beogradu. Vodio je obnovu tvrđave u Slavonskom Brodu i tvrđavske crkve sv. Ane, poslednjeg dela Johanna Lucas von Hildebrandta, istražuje i vodi obnovu delova Tvrđe u Osijeku, projekte obnove gradova-tvrđava Koprivnica, Karlovac, srednjovekovnih zidina Kastva i dr.
Saradnik na ilustracijama: Aleksandar Stanojlović, arhitekta
PROČITAJTE I: aleksandar-zograf-suboticka-secesija-u-stripu/viktorija-aladzic-arhitekti-komor-i-jakab-suboticka-arhitektura, ivan-stevovic-sakralna-arhitektura-srednjovekovne-srbije, tamara-tasic-industrijsko-naslede-procesi-osnov-rehabilitacije, bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu/julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, jelena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura