Manastir Sopoćani – „U njemu je prepoznata ona izuzetna univerzalna vrednost koja je ovo jedinstveno duhovno i kulturno blago svrstala među najznačajnija u svetu, upisom 1979. godine na Uneskovu Listu svetske kulturne i prirodne baštine.“ – piše Nevena Debljović Ristić za projekat „Nepokretno nasleđe u Srbiji“.
Crkva Sv.trojice – manastir Sopoćani 2016.
Jubileji su ne retko povod da se pažnja akademske, ali i šire javnosti usmeri na neke važne događaje iz prošlosti, života pojedinaca, naroda pa i čitavih kulturnih tradicija. To je često i prilika da se svestranije saberu mnoga znanja, saopšte nova naučna saznanja koja inspirišu na ponovno postavljanje već postavljanih pitanja, ali i preispitivanja odgovora za koje se smatra da su dati/poznati. Godine 1965. obeležen je jubilej – 700 godina Sopoćana. Značajna imena naučnika nadahnutih stvaralaštvom srpskog srednjeg veka ostavila su o ovom događaju pisani trag – bili su to: Milorad Panić Surep, Sima Ćirković, Aleksandar Deroko i Svetozar Radojčić. U uvodnom članku „Svetlost Sopoćana“ Milorad Panić Surep belži svojevrsno odgonetanje značenja reči Sopote sagledavši smisao koji – „sažima u sebi ceo pojam onoga što je, jedne istorijske epohe, srpski narod mogao da kaže, i što je rekao u jednoj prostranoj oblasti stvaralaštva.“
Prvi radovi na zaštiti Sopoćana prema projektu Pere Popović i Aleksandra Deroka, Arhiva Narodnog muzeja u Beogradu
Danas, pola veka kasnije, događaa koji bi iznova ukazao i podsetio na prostranu oblast srednjovekovnog stvaralaštva potaknutog kulturnim i duhovnim značenjima manastira Sopoćani nije bilo. Brojna istraživanja sprovedena u raznim disciplinama poslednjih 50 godina, posebno arheološka i arhitektonska, pružila su mnoga nova saznanja o istoriji manastira, oblicima, sadržaju i nameni, kao i materijalnim tragovima i brojnim nematerijalnim vrednostima ukazujući na kontinuitet koliko i diskontinuitet koji se očitavao u promenamanastajalimtokom viševekovnog života sopoćanskog manastira. Stoga ovaj tekst čini tek skicu podsećanja na veličinu manastira Sopoćani.
Istorijski osvrt
Manastir Sopoćani sa crkvom Sv. trojice predstavlja osobeno svedočanstvo i važnu sponu u trajanju srpske srednjovekovne države. Njegova graditeljska i umetnička dostignuća punih sedam i po vekova pod različitim istorijskim okolnostima svedoče o težnjama i namerama srpskog kralja Uroša Prvog, o važnosti doba u kojem je građen ovaj manastir za istoriju i kulturu srpskog naroda, o svedenoj uzvišenosti njegove arhitekture i nedostižne simbolično-alegorijske religiozne imaginacije ispoljene u sopoćanskom fresko-slikarstvu. U njemu je prepoznata ona izuzetna univerzalna vrednost koja je ovo jedinstveno duhovno i kulturno blago svrstla među najznačajnija u svetu, upisom 1979. godine na UNESCO Listu svetske kulturne i prirodne baštine.
Među slavne zadužbine srpskih srednjovekovnih vladara tik uz Studenicu, Žiču, Mileševu ubrojenje i manastir Sopoćani. Unuk Stefana Nemanje, treći sin Stefana Prvovenčanog, Uroš Prvi, podiže — „u Rasu” prema Svetostefanovskoj hrisovulji, sledeći uzor svojih predaka — manastir, sa crkvom posvećenom svetoj Trojici.
Svetorodna loza – Stefan Nemanja, Stefan Prvovenčani, Uroš Prvi
Manastir Sopoćani pripoveda o razvoju kulture, graditeljstva i umetnosti svoga vremena. Vizuelna isprepletanost duha Zapada i nasleđa Vizantije odraz je prilika i uspona koji je Srbija ostvarila u periodu od 1243. do 1276. godine, gospodarenjem Uroša Prvog. Politička snaga, ratnički duh, sposobnost i obrazovanje koje je posedovao ovaj veoma odmeren srpski kralj, omogućili su Srbiji čvrste granice, ekonomski i privredni uspon, kao i kulturni razvoj koji se ogleda u sintezi hrišćanskog duha izraženog u arhitekturi i neponovljivoj umetnosti fresko-slikarstva koje crkva Svete trojice čuvau svojoj unutrašnjosti. Zamišljena kao grobna crkva, crkva Sv. trojice bila je mesto u kojoj su sahranjena veoma značajna imena porodice Uroša Prvog, kao i sam kralj.Njegova vernost pravoslavnoj crkvi i pored ženidbe francuskom princezom, kao i vaspitanja koje mu je pružila majka Mlečanka, ostaje snažna do poslednjih dana njegovog života.Bez sumnje se može ponoviti tvrdnja da je Uroš Prvi bio jedan od najznačajnijih vladara dinastije Nemanjića.
Ovaj u mnogom „prosvećeni“ vladar, na suptilnan način sugerisao je nastajanje živopisanih kompozicija, ikonografski vezanih za vladarsku dinastiju, sa drugim biblijskim i novozavetnim scenama i ličnostima, ističući dostojnost lozi kojoj pripada, kao i ulogu višeznačne estetike hrišćanske umetnosti.
Oko crkve Svete trojice izgrađen je i manastirsa prostorima namenjen imkinovijskom životu monaške zajednice. Njihov raspred približno kružnog oblika, svojstvensvim srpskim srednjovekovnim manastirima ukazuje na nesumljiviuzor Studenice u podizanju sopoćanske manastirske celine.
Sve do Kosovske bitke, monaški život u manastiru se odvijao po zakonima opštežića. Prva stradanja zadesila su ovaj manastir nakon prodora Turaka u Srbiju, kada su sve zgrade porušene i spaljene. U vreme despota Stefana dolazi do oživljavanja Sopoćana, sa primetnim građevinskim izmenama koje ukazuju da je i tada manastir bio izuzetno snažan. Početkom XVI veka manastir biva napušten zbog opasnosti od turske najezde, ali kraj XVI i početak XVII veka iznova biva obeležen duhom obnove. Još jedna najezda Turaka krajem XVII veka, kada je i spaljen, dovela je do potpunog opustošenja manastira, da bi tek početak XX veka zabeležio prve tragove brige za crkvu Sv.trojice zatečene u oronulom i ruševnom stanju, bez gornjih delova.Dalja sudbina Sopoćana bila je uslovljena političkim prilikama koje su se smenjivale u Srbiji tokom XX veka. Obnova monaštva bila jeteška u periodu nakon Drugog svetskog rata. Međutim, rad na organizovanom spasavanju, a potom i istraživanju, konzervaciji i restauracijiod neprocenjivog je značaja za otkrivanje brojnih saznanja o jednom od najznačajnijih zadužbina nemanjićke dinastije XIII veka, koja se sprovode do danas.
Konzervatorski osvrt
Današnja saznanja o arhitektonskom sklopu manastira Sopoćani, kako o crkvi, tako i o prostornom obliku manastirske celine i tragovima građevina namenjenih životu monaške zajednice, plod su dugogodšnjih istraživanja i konzervatorsko-restauratorskih radova, sistematično sprovođenih više decenija. Početkom XX veka zatečena je samo crkva nakon viševekovnog propadanja u veoma lošem stanju. Tada su izvršeni su prvi radovi na urgentnom zatvaranju i gruboj rekonstrukciji gornjih delova crkve.
Arheološka istraživanja započeta sedamdesetih godina 20. veka donela su prve rezultate o manastirkom kompleksu i trajali su više od deset godina. Dobijena su saznanja o složenoj hronologiji građenja, nastajanja i nestajanja manastirske arhitekture, koja je u svojim ostacima sačuvala čitavu hronologiju života manastira. Istovremeno su na crkvi izvođeni složeni konzervatorsko-restauratorski radovi na rekonstrukciji zvonika, prvobitnih oblikabrodova i arhitektonske dekoracije crkve. Krajem devedesetih godina 20. veka zatvoren je prostor spoljašnje priprate, čime su trajno zaštićeni očuvani fragmenti freskoslikarstva nastalih u drugoj fazi nakon dogradnje spoljašnje priprate, a deceniju potom u potpunosti je arheološki istražena i do kraja definisana trasa približno kružne forme manastirskog obziđa.
Konzervatorsko-restauratorski radovi na crkvi Sv.trojice i manastirskom kompleksu (rukovodilac projekata i radova Olivera Kandić od 1973. do 1997)
Dugogodišnja istraživanja i razmišanja konzervatora bila su usmerena i na mogućnost obnove arhitektonskog ukrasa sa dvodelnih prozora „glavnog“ broda crkve, kao i monumentalnog dvodelnog oltarskog prozora. Tome su doprineli i podaci koji su rezultat arheoloških iskopavanja koja su trajala od početka sedamdesetih do sredine osamdesetih godina prošlog veka. Izuzetno vredan materijal delova arhitektonske plastike izvajane od belog mermera, pronađeni su tokom istaživačkih radova.
Na crkvi Sv.Trojice u Sopoćanima zastupljen je neujednačen pristup u rešavanju prozorskih otvora. Najreprezentativnija je oltarska bifora, a istovetnih oblikovnih i stilskih obeležja su bifora sa zapadnog pročelja i bifora sa zida između priprate i naosa. Arhitektonski svedenije bifore na podužnim zidovima „glavnog“ broda poseduju, takođe romanička stilska obeležja. Svih šest prozora „glavnog“ broda, oltarska bifora i bifora sa zapadnog pročelja ostali su vremenom bez kapitela, baze i stubića. Po obliku i dimenzijama, jedan od nađenih kapitela tokom arheoloških istraživanja razlikovao se od ostalih. Iako delimično sačuvan, posedovao je dovoljno elemnata za rekonstrukciju. Ostaci osmostranih stubića odgovarali su sačuvanoj originalnoj stopi.
Tek je početkom druge decenije XXI veka počela obnova arhitektonske plastike. Primenjeni postupak se odnosio na ponavljanje jedinog poznatog kapitela koji ne bi narušio prvobitan sklad arhitekture sopoćanske crkve, a koji bi iskazao romaničko stilsko obeležje crkve. Prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova u Sopoćanima krajem devedesetih godina 20. veka, obnovljena je na pročelju, iznad portala – zapadna bifora, po ugledu na jedini sačuvani prozor sa zapadnog zida naosa. Na takvo rešenje ukazao sačuvani spoljni okvir, tj. doprozornici i podprozornik,ali i odnos dužine prema širini jednog i drugog otvora. Po svom obliku i proporcijama kao i rešenju deonog stubića sa kapitelom i stopom, ponovljen je u potpunosti sačuvan dvostepeno rešen četvorolisni kapitel, koji je analogno primenjen i kod konzervatorsko-restauratorskih radova na oltarskoj bifori.
Obnova arhitektonskog mermernog ukrasa dvodelnih prozora u manastiru Sopoćani, (rukovodilac projekata i radova N.D.Ristić od 2009. do danas)
Obnova dvodelnih prozora uključujući i oltarski na crkvi sv. Trojice u Sopoćanima zahtevala je dug put – od pojave prvih nalaza mermerne plastike, dugogodišnjeg promišljanja o pripadnosti, izrade projekta, a zatim i konkretnih nalaza tokom knzervatorsko-restauratorskih radova, preko izrade i vajanja nedostajućih elemenata, rešavanja staklenih površina, do njihove ugradnje i konačne realizacije. Rezultat nije samo jedna re-konstrukcija i/ili obnova arhitektonskog ukrasa koji je činio bifore ovog značajnog zdanja, već i ostvarenje jedne izgubljene dimenzije koja ukazuje na tragove prošlosti, na ponavljanje onog u biti ne-ponovljivog, na obeležja koja snažnije prikazuju sintezu ostvarenu na rubu Zapada i Istoka ostvljajući dela neprolaznih vrednosti.
Crkva Sv.trojice nakon konzervatorsko-restauratorskih radova
Rad na istraživanju, konzervaciji i restauraciji crkve, a sada već i ponovnoj konzervaciji ostataka manastirske arhitekture u kompleksu, kao i suptilih i pažljivih konzervatorsko-restauratorskih postupaka u zaštiti i prezentaciji živopisa koji se odvijaju poslednjih godina, iznova pružaju mogućnost da se u svakom dodiru sa izvornom građom sopoćanskog manastira otkriju nove opipljive, ali i one neopipljive vrednosti koje u okvirima različitih istorijskih izvora otkrivaju nove horizonte za hermeneutičku razmenu umetničkih i naučnih ideja.
Dr Nevena Debljović Ristić, arhitekta konzervator, na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu odbranila je doktorsku disertaciju iz oblasti istorije, teorije i estetike arhitekture srednjeg veka. Rukovodilac u projektu radova u manastirima Sopoćani i Studenica, takođe u kompleksu crkve Sv.Ahilija uArilju, deo je tima zaduženog za Svetsko nasleđe Srbije (UNESCO WHS). Autorka brojnih konzervatorsko-restauratorskih projekata iz srednjovekovnog sakralnog graditeljstva i projekata rvitalizacije istorijskih građevina.Kao gostujući predavač ima predavanja na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu i na Akademiji za konzervaciju Srpske pravoslavne crkve. Objavljuje u međunarodnim i domaćim naučnim časopisima. Učestvuje na međunarodnim naučnim konferencijama.
PROČITAJTE I DRUGE TEKSTOVE U OKVIRU PROJEKTA: bojan-kojicic-slovacka-evangelisticka-crkva-u-belom-blatu, jelena-erdeljan-sentandreja-i-srpsko-naslede-porodicno-secanja, ivan-stevovic-graditeljska-bastina-srba-u-jerusalimu-ukrstanja, viktorija-aladzic-najveci-suboticki-graditelj-titus-mackovic, https://korzoportal.com/marina-pavlovic-skulpture-kao-toponimi-beograda-ivan-mestrovic, julka-kuzmanovic-cvetkovic-prokuplje-brdo-hisar-kao-tajna, zlatko-uzelac-barokni-grad-tvrdava-pancevo, aleksandar-zograf-suboticka-secesija-u-stripu, viktorija-aladzic-arhitekti-komor-i-jakab-suboticka-arhitektura, ivan-stevovic-sakralna-arhitektura-srednjovekovne-srbije, tamara-tasic-industrijsko-naslede-procesi-osnov-rehabilitacije, bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu, julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, jelena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura