Jelena Erdeljan istražila je deo naše graditeljske baštine koju prati i neizmerno vredna duhovna. Grad u Mađarskoj – Sentandreja. U toj varoši živeli su njeni preci… Projekat “Nepokretno nasleđe u Srbiji”.
Blagoveštenska crkva, Sentandreja
„Sentandreja sa svojom srpskom okolinom po sticaju neodoljivih prilika izgubivši svoju nekadanju važnost po ostalo Srpstvo, a time i svoj ugled u njemu, malo je poznata danas…Odvojenost njenog položaja od ostalih srpskih krajeva pak čini verovatnim, da će se i ovakvi oskudni momenti predati zaboravu. Pa i sami današnji Sentandrejci, pod uticajem novih prilika, sve više gube iz vida lepu prošlost svoga rodnog mesta, te im one nasleđene i svesti pune izreke: „Mi že Sentandrejci cela sveta slavni“, pa i ona druga, doduše geografski malo netačna ali opet karakterna: „Budimpešta ravna, Sentandreja slavna“ – sve neshvatljivijim postaju.“Ovim rečima počinje prva savremena istorija Sentandreje, Momenti iz prošlosti i sadašnjosti varoši Sentandreje, nastala iz pera Pavla Sofrića, a štampana u Nišu pre više od stotinu godina (1903).
Od tog vremena do danas, zaborav sve više prekriva staru Sentandreju, prvobitno naselje srpskih migranata koji su do ovog mesta na Dunavu 20 kilometara uzvodno od Budimpešte stigli 1690. godine predvodjeni patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem i svojim Kovčegom zaveta, moštima svetog kneza Lazara. Barokni grad XVIII veka razvijene trgovine, zanatstva, kulture i prosvetiteljstva, te centar romantičarske književnosti XIX veka oličene u stvaralaštvu njegovog slavnog potomka, Jakova Ignjatovića, za Srbe je danas mahom marcipanski šećerna slika davnih dana nedovoljno poznate (a upravo zato) idealizovane (ili satanizovane) nacionalne prošlosti koja se već gotovo stotinu godina više sistematski zaboravlja nego proučava.
Potok, Sentandreja
Za one malobrojne, potput mene – autorke ovog teksta, koji su još živi potomci Sentandrejaca, u ovom slučaju takođe i migranata unutar Austrougarskog carstva s početka XX veka, pristiglih iz Deve u Transilvaniji, krećući se za službom pojca Budimske eparhije Milana Erdeljana, Sentandreja je mesto porodičnog sećanja vezanog kako za svečane trenutke starih božićnih i uskršnjih običaja i prve školske dane jednog od šestorice Milanovih sinova, Miloša, potonjeg dekana Bogoslovskog fakulteta u Beogradu, hebrajiste i bibliste, glavnog redaktora prevoda Novog zaveta na savremeni srpski jezik, tako i za trpezu na kojoj se pečenica služi uz sos od ribizli, a uz koju se priča o marifetlucima sa Magarčevog brega, Arsinom ulaženju i izlaženju iz kuće kroz prozor i spuštanju u limenom koritu niz zaleđeni sentandrejski potok. U tom porodičnom prostoru sentandrejskog sećanja, sedam sentandrejskih crkava i osam sentandrejskih krstova, najznamenitiji do danas pretrajali spomenici materijalna baštine Srba u Mađarskoj, čine fon i zapravo drugi plan, scenografiju, u kojoj žive sećanja na stvarne učesnike važnih trenutaka porodice i srpske zajednice u Mađarskoj, te stare porodične prijatelje – vladiku budimskog i potonjeg patrijarha srpskog Lukijana Bogdanovića, vladiku budimskog Georgija Zubkovića, protu Čampraga, protu Hužvika, Terzine i Stefanoviće.
Srpska ulica, Sentandreja
Od tih sedam crkava, koje simboličkim brojem ukazuju na topos sedmovrhosti svojstven bogomčuvanim i bogomizabranim opštehrišćanskim i srpskim prestonicama kao Novim Jerusalimima, Carigradu ali i Beogradu, jedna u prostoru porodičnog sećanja čuva svoje posebno mesto. To je Požarevačka crkva, uz sam potok, na trgu Vuka Karadžića, u čijoj porti i danas stoji, oronula, prazna, kuća u kojoj se pre više od devet decenija okupljalo za trpezom a u nju dolazila deca sa sankanja niz obližnji zaleđeni potok, o proleću nabujalu rečicu Bučinu. Preko puta, danas kao doterani kafić, stoji zgrada u kojoj je nekad bila deda Milanova berberska radnja. „Odoše, i ne ostade za njima ništa, ništa.“ Ovaj iskaz iz jednog izvora koji opisuje stanje na balkanskoj obali Dunava nakon prelaska u ravnicu naroda i patrijarha u Velikoj seobi 1690. godine verno oslikava i nestajanje srpskog stanovništva iz Sentandreje i drugih mađarskih gradova nakon sklapanja Trijanonskog ugovora o miru sa Mađarskom kad je, u periodu između 1920. i 1930. godine, najveći broj Srba, spakovavši svoju pokretnu imovinu i prostore sećanja, a ostavivši iza sebe svoje izvanredno nepokretno nasleđe, stigao, ponovo u procesu migracije, u Kraljevinu Jugoslaviju.
Trg Vuka Karadžića, Sentandreja
Ono što je u Sentandreji do danas ostalo predstavlja trajno materijalno svedočanstvo najviših dometa sprske kulture i umetnosti baroknog razdoblja i XIX veka. Na temeljima starih, prvih crkava, podignutih od drveta odmah po dolasku Srba na ovo lepo mesto kraj Dunava, tokom XVIII veka izdigle su se nove, u svom sjaju visokog baroka, sa visokim zvonicima i raskošnim kamenim portalima, ikonostasima i crkvenim mobilijarom, portama sa kapijama od kovanog gvožđa.
Saborna crkva, Sentandreja
Među njima posebno se ističe Saborna ili Beogradska crkva. Ovaj hram posvećen Uspenju Bogorodice građen je od 1756. na temeljima stare crkve. Osvećen je 1764. a zvonik je završen 1777. godine. Ikonostas je nastao u periodu između 1778. i 1782. i rad je poznatog novosadskog slikara Vasilija Ostojića. Oko crkve su grobovi i nadgrobni spomenici ktitora i uglednih ličnosti. Blagoveštenska crkva ističe se lepotom svog zapadnog barokno-rokajnog portala a građena je 1752. godine na mestu prvobitne crkve brvnare po planovima bečkog arhitekte Andreasa Majerhofera. Impozantnim zvonikom ističe se Ćiprovačka crkva, prvobitno posvećena svetom Nikoli a potom svetom Petru i Pavlu. Uz njih tu su i pominjana Požarevačka, kao i Zbeška, Opovačka i Preobraženska crkva sa izvanrednim ikonostasom iz 1745-46. godine, delom ukrajinskih slikara, najvišim ikonostasom srpske crkvene umetnosti XVIII veka.
I spomen krstovi rasuti po gradu, danas vrhunski primeri baroknih javnih spomenika i memorija, često su podizani na mestu prvobitnih belega i znamenja od drveta. Najlepši pogled na grad i Dunav pruža se sa mesta na kojem su tabaci, majstori kožarskog zanata, podigli u drugoj polovini XVIII veka krst svog ceha izrađen od kovanog gvožđa.
Glavni trg, Sentandreja
U samom centru Sentandreje, na Glavnom trgu, nekada pijaci, ispred Blagoveštenske crkve i zgrade Preparandije, prve srpske učiteljske škole osnovane 1812. godine, stoji Trgovački krst. Podigli su ga 1763. godine članovi Srpskog privilegijalnog sentandrejskog trgovačkog društva čiji amblem spaja formu krsta, lengera i broja 4, ukazujući na uzdanje u pravoslavnu veru, bezbedno putovanje Dunavom kao izvorom svakolikog života Sentandrejaca te opomenu na dozvoljeni procenat u poštenoj trgovini. Krst cara Lazara obeležava prvobitno sakralno jezgro najstarije istorije Sentandreje kao srpskog grada. Podignut je na mestu gde su odmah po Velikoj seobi bile položene mošti svetog kneza Lazara, u crkvi brvnari posvećenoj Svetom Luki. Mošti su već 1697. godine prenete u manastir Vrdnik na Fruškoj gori, staru crkvu srušio je nabujali Dunav 1838. godine, a ovaj krst je postavljen kao trajni spomen na sentandrejsko poreklo od davnina. Danas ga je teško uočiti od trendi „moderne“ srpske kafane koja posluje na tom, nekad sakralnom mestu.
Dr Jelena Erdeljan, Filozofski fakultet,Odeljenje za istoriju umetnosti, Beograd. Autorka i urednica domaćih i inostranih knjiga, zbornika i studija posvećenih kulturi i vizuelnoj kulturi Balkana i mediteranskog sveta u srednjovekovnom i ranom modernom razdoblju. Učesnica i organizatorka mnogih međunarodnih/domaćih stručnih skupova.Između ostalog, članica alumni kluba Univerziteta u Konstancu, Nemačka.
PROČITAJTE U OKVIRU ISTOG PROJEKTA: ivan-stevovic-graditeljska-bastina-srba-u-jerusalimu-ukrstanja, viktorija-aladzic-najveci-suboticki-graditelj-titus-mackovic, marina-pavlovic-skulpture-kao-toponimi-beograda-ivan-mestrovic, julka-kuzmanovic-cvetkovic-prokuplje-brdo-hisar-kao-tajna, zlatko-uzelac-barokni-grad-tvrdava-pancevo, aleksandar-zograf-suboticka-secesija-u-stripu, viktorija-aladzic-arhitekti-komor-i-jakab-suboticka-arhitektura, ivan-stevovic-sakralna-arhitektura-srednjovekovne-srbije, tamara-tasic-industrijsko-naslede-procesi-osnov-rehabilitacije, bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu, julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, elena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura