“… Razvoj svakog grada ima svetle trenutke napretka, ali i trenutke zastoja i propadanja, što je u savremenom dobu vrlo evidentno…”. Tekst u fokusu, odnosi se na Suboticu. Delovi teksta preneti su sa subotičkog portala Slobodna reč. Piše/Foto: Viktorija Aladžić.
Panorama Subotice, Gradska kuća u prvom planu
… Razvoj svakog grada ima svetle trenutke napretka, ali i trenutke zastoja i propadanja, što je u savremenom dobu evidentno. Mnogi gradovi su danas postali, kada je njihovo okruženje u pitanju, predimenzionirani sistemi koji gutaju okolinu i iscrpljuju neobnovljive resurse preko granica podnošljivosti, smanjujući šanse budućih generacija na dostojanstven život. Drugi opet, kao Detroit u Americi, ostali su bez svoje industrijske proizvodnje koja je bila motor razvoja, te se polako urušavaju, tražeći načina da prevaziđu krizu. Ali u gradovima se krije i seme jednog drugačijeg odnosa prema svetu, seme vitalnosti koja ne posustaje, seme koje pokušava da se razvije, uključujući sva bića, bez obzira koliko mala bila i kako nevažno izgledala, kao i sve aspekte života na planeti, tragajući za načinom života koji neće biti usmeren samo na trošenje i konzumiranje svega i svačega, već na ostvarenje kružnog procesa u kojem bi svi i sve bilo uključeno i u kojem bi se svi nusprodukti našeg života vraćali u životni ciklus kao resursi i uslov održavanja životnih ciklusa, umesto da se odlažu ili bacaju.
Amsterdam, vitalnost koja ga izdvaja od drugih gradova i traje više od 800 godina
U procesu nastanka i razvoja gradova, pa i njihovog nestanka, svaki grad je priča o razvoju civilizacije, svaki grad oslikava suštinu ljudskog postojanja i svaki grad svedoči o naporima svojih stanovnika da dostignu prostranstva i visine izmaštane u trenucima sputanosti, ograničenja ili patnje.
Damask, grad koji opstaje milenijumima
Bez obzira koliko je Subotica, ako se poredi sa drugim gradovima mala, danas u globalnom kontekstu u njenom razvoju sadržana je i sabijena priča mnogih milenijuma razvoja ljudskog društva u svega dvestotinak godina. Na početku 18. veka ljudi su ovde još živeli u zemunicama oko malog naselja koje je preostalo nakon povlačenja Turaka, raštrkanog u malom krugu oko razrušene tvrđave. Ljudi koji su se doseljavali tokom 18. veka doneli su sa sobom vinovu lozu, ovce i koze, a nastanili su se na granici pustare i močvare oko mreže vodotoka koji je tokom proleća plavio velike površine, pa i sam centar grada, jer su ga koristili u sistemu odbrane od neprijatelja. Porodice koje su se doselile sa raznih prostora Balkanskog poluostrva koje je još bilo pod upravom Turaka, ali i sa prostora širom Evrope podigle bi rukama, na uzdignutom terenu jednodelne i dvodelne kućice od blata, na ledini na kojoj nije bile ničega i započinjali su skromni život. Da bi imali ogrev i građu za krovove kuća morali su da sade drveće po obodu grada na severu i istoku, šume koje i danas okružuju Suboticu. Šuma je, osim toga, zadržavala pesak pustare da ne zasipa naselje i pružala je zimi zaštitu od severnih vetrova. Ali trebalo je vremena da sadnice postanu šuma, a da stanovnici koji su se bavili poljoprivredom postanu građani.
Panorama Subotice sa katedralom Svete Terezije u prvom planu
U tom sporom razvoju prvi veliki subotički projekti su bile izgradnje dve crkve – Svetog Vaznesenja Gospodnjeg izgrađene 1726. godine, i katedrale Svete Terezije izgrađene 1779. u stilu baroka, na samom kraju razvoja ovog stilskog pravca koji je započeo oko 1600-te godine u Italiji i Francuskoj. Prvi veliki građanski projekat, potom, bio je izgradnja zgrade Velike gostione i pozorišta 1854. godine, 278 godina nakon prvog pozorišta Džejmsa Barbidža izgrađenog u Engleskoj 1576. godine. Velika gostiona sa pozorištem je izgrađena je u stilu klasicizma oslanjajući se na evropske uzore 16. i 17. veka. Projektant zgrade je bio inženjer Janoš Škulteti… Telegraf je u Subotici uveden svega trideset godina nakon što je Morze (Samuel F. B. Morse) napravio prve skice ideja ovog sistema. To znači da su vesti iz sveta počele da stižu u grad mnogo brže nego ranije, te da se nisu više prenosile poštanskim službama na konjski pogon, odnosno kroz predstave putujućih pozorišnih trupa.
Plan parcelacije oko prve pruge uvedene u Subotici 1869. godine (Istorijski arhiv Subotice, F:3, 3.1.1.6.)
Sledeći veliki poduhvat bio je uvođenje železnice u grad 1869, vek nakon što su prve gvozdene šine izlivene u Engleskoj za potrebe prevoza uglja iz rudnika. Železnica je subotičkim građanima i preduzetnicima omogućila povezivanje sa ostalim delovima Evrope, transport i izvoz robe, i bila je svojevrsan motor razvoja. Ali ono što je u tom razvoju bio najznačajniji motor jeste ljudski potencijal. Mladi Subotičani su počeli da se školuju u velikim centrima Monarhije i Evrope: Beču, Budimpešti, Cirihu, Minhenu, Ahenu, Parizu. Nakon školovanja su se vraćali u Suboticu i donosili različite ideje i inovacije. Osamdesetih godina 19. veka, dolazi nova generacija inženjera i arhitekata u grad donoseći uticaje iz Evrope. Jedan od pionira koji je u mnogim oblastima bio prvi u Subotici u uvođenju inovacija bio je graditelj Titus Mačković. Titus je prvi projektovao palate i kuće u stilu neorenesanse u gradu, prvi je uveo gvozdeni I profil u međuspratnu konstrukciju spratne kuće Luke Aradskog (Štrosmajerova 4) umesto drvenih greda, 1880. Ovo je bila značajna inovacija budući da su ranije primenjivani drveni stropovi bili vrlo nepovoljni kao građevinski materijal sa aspekta opasnosti od požara. Pruski svod i gvozdeni I profili u međuspratnim konstrukcijama kuća u Subotici pojavili su se samo 80 godina nakon što su ove konstrukcije bile primenjene pri izgradnji industrijskih objekata, odnosno predionica u Engleskoj.
„Zlatna dinja“, kuća Luke Aradskog, Štrosmajerova 4, 1880.
Arhitektonski stil neogotika stigla je u Suboticu 1893. godine izgradnjom Vojnić palate (Korzo 1) koju je projektovao budimpeštanski graditelj Janoš Jedlička, 28 godina nakon završetka londonskog parlamenta koji je u velikoj meru uticao na uvođenje ovog arhitekonskog stila u evropsku arhitekturu. Tako su Zavetna crkva (1879) i gradska kuća u Beču (1872 – 1883), kao i parlament u Budimpešti (1885 – 1904) takođe izgrađeni u ovom stilu. Električna centrala čija namena je bila napajanje tramvajskih linija, osvetljenje gradskih ulica, ali i domaćinstava završena je 1896. u Subotici, a prvi tramvaj krenuo je prema Paliću 8. septembra 1897, samo 20 godina nakon što je napravljena prva električna hidrocentrala u Engleskoj 1878, a prvi eksperimentalni električni tramvaj napravljen u Petrogradu 1880. godine. Ovo su već pokazatelji da se Subotica, krajem 19. veka, intenzivno približila svetskoj utakmici u uvođenju tehnoloških inovacija…
Kuća Gabora Vermeša, 1845, potkrovlje dozidano naknadno
I tako Subotica, daleka i zaostala provincija sa početka 18. veka, samo dve stotine godina kasnije postaje regionalni centar koji paralelno sa drugim centrima prednjači u uvođenju najsavremenijih tehnoloških inovacija. Spisak bi bio poduži, kada bismo nabrajali sve inovacije. Vrhunac izgradnje svakako čine tri ključne subotičke građevine: sinagoga, gradska kuća i Rajhlova palata od kojih svaka na svoj način, a pre svega sinagoga svojom inovativnom, jedinstvenom, pionirskom konstrukcijom predstavljaju vrhunska dostignuća početkom 20. veka u Evropi i koja su danas neizostavni deo svetske baštine. To su bili najsvetliji trenuci u istoriji grada kojih se do danas rado prisećamo.
Oprema teksta korzoportal