U prolećnim mesecima mnogi hrišćani žive u duhu obeležavanja Uskrsa kao najvažnijeg praznika. O umetničkim vrednostima velikih krstova sa motivima Hristovog raspeća koji su sastavni delovi svih oltarskih pregrada i ikonostasa u pravoslavnim crkvama – „I noseći krst svoj, iziđe na mjesto zvano Lobanja, a jevrejski Golgota. Ondje ga razapeše“ (Jn 19:17-18), piše/foto/grafička obrada: Aleksandar Stanojlović
Isus Hristos je stradao 33. godine kada je bio zatočen, bičevan i posle suđenja pogubljen po naređenju Pontija Pilata, prefekta rimske provincije Judeje. Isus je kao kažnjeni pobunjenik umro razapet na krstu. Njegovo stradanje je opisano u sva četiri jevanđelja. Isusovo mučeništvo i smrt predstavljaju osnovu spasenja hrišćana, koji veruju da je Isusova smrt bila neophodna zbog pokajanja i oprosti grehova i stoga ga doživljavaju kao mesiju i spasitelja. Motiv Raspeća na krstu nalazimo u svim epohama i svim tehnikama i stilovima sakralne umetnosti hrišćanstva, u skulpturi, ikonopisu, freskopisu ili primenjenoj umetnosti i minijaturi.
Veliki krst sa raspećem Hrista, Crkva Sv. Bogorodice u Pećkoj patrijaršiji
Kada govorimo o srpskoj crkvenoj umetnosti, verovatno najpoznatija kompozicija Raspeća je čuvena freska na zapadnom zidu naosa Bogorodičine crkve u Studenici. Međutim, izuzetne umetničke i dekorativne primere Raspeća Hristovog u pravoslavnim hramovima nalazimo i kod drvorezbarenih velikih krstova na ikonostasima koji su nastali između kraja 16. i kraja 19. veka. Posebno se ističu krstovi u crkvama koje su građene za vreme vladavine Turaka na balkanskim prostorima i koji su pored snažne verske uloge u crkvenim obredima istovremeno i vrhunska umetnička dela. Veliki monumentalni krstovi nad ikonostasima pojavljuju se u poslednjoj deceniji XVI veka, u vreme pećkog patrijarha Jovana Kantula (1592–1614), pod uticajem koji je dopirao sa područja Ohridske arhiepiskopije, a posredno sa Svete Gore i Krita. Tada nastaju veliki drveni i pozlaćeni krstovi u srpskoj ikonografiji i umetnosti, u Kučevištu (1592), Dečanima (1593/94), Peći (1594), Pivi, Morači, Crnoj Reci i Blagoveštenju pod Kablarom. Postoji zapis da je patrijarh Jovan bio ktitor velikih krstova u Pećkoj patrijaršiji, Morači, Dečanima i u Crnoj Reci. Po stilu pripadaju poznovizantijskom ikonopisu, sa uplivima italo-kritskog načina slikanja, sa realističkim modelovanjem likova svetitelja, dok se u ukrasnom duborezu primećuje vizantijski manir, kasnije sa pridodatim baroknim uticajem.
Veliki krst u manastiru Piva Foto: Dragan Vojvodić
Najveća među srpskim crkvama koje su podignute u vekovima između propasti despotovine 1459. godine i Velike seobe 1690. je crkva manastira Piva u Staroj Hercegovini, kod današnjih Plužina. Sagradio ju je u drugoj polovini 16. veka mitropolit hercegovački Savatije, kasnije srpski patrijarh. Imala je zanimljivu istoriju, između ostalog 1982. godine je preneta na drugu lokaciju usled punjenja akumulacionog Pivskog jezera, kamen po kamen, freska po freska, podna ploča po ploča, što su ispratili stručnjaci iz celog sveta. Crkva je izuzetna galerija crkvene umetnosti i u potpunosti je pokrivena freskama. Njen ikonostas je rađen u nekoliko faza. Najstarije ikone je naslikao veliki, ali u javnosti nedovoljno pominjani jerođakon Pećke patrijaršije i slikar Longin, naslikavši tri velike ikone 1574, godinu dana pošto je manastirska crkva sagrađena. Potom su izrađeni Deizis i veliki duborezni krst iz 1605-06, sa ikonama Presvete Bogorodice i Svetog Jovana Bogoslova. Novi ikonostas je završen 1638-39, ali su krst i starije ikone zadržane. Slikarstvo manastira Piva je puno jarkih, intenzivnih i živih boja i izvanredne svežine.
Jedan od najlepših ikonostasnih krstova iz 17. veka se nalazi u crkvi manastira Blagoveštenje pod Kablarom. Crkvu je 1602. godine osveštao njen ktitor iguman Nikifor, a ikonostas sa dominantnim velikim krstom je islikan i postavljen 1634. godine. Početkom 20. veka ikonostas je iz manastira prenet u Muzej u Čačku i stavljen van bogoslužbene upotrebe, ali je delimično stradao u operacijama u gradu tokom Prvog svetskog rata. Današnji izgled dobio je 1994. godine, posle obnove i konzervacije na osnovu sačuvanih delova i starih fotografija. Danas, posle nešto više od jednog veka, ponovo se nalazi u manastirskoj crkvi. Ikonostas i freskoslikarstvo u naosu zrače toplom osećajnošću, kreirajući jedinstveni duhovni ambijent ovog drevnog manastira, sa Velikim krstom koji sa visine bdi i podseća nas na najvažniji događaj u istoriji Hrišćanstva.
Veliki krst sa ikonostasa crkve manastira Blagoveštenje pod Kablarom
U oblastima pod Habsburškom monarhijom, početak 18. veka doneo je značajne promene u srpskom pravoslavnom graditeljstvu i umetnosti, naročito posle uredbe mitropolita Mojsija Petrovića iz 1724. godine, posle koje su počele da se grade jednobrodne i prostrane crkve baroknog, a kasnije i klasicističkog stila sa raskošnim ikonostasima. Kao složene višespratne kompozicije podeljeni su po zonama. Na samom vrhu ispod crkvenog svoda se nalazi ikona Golgote ili Raspeće Hristovo na krstu, uz prisustvo Bogorodice i svetog Jovana Bogoslova. Svako raspeće, kao i ostale ikone na ikonostasu se sastoje od konstrukcije, najčešće od drveta, ređe od opeke ili kamena i oslikanih ikona. U umetničkoj izradi raspeća podjednako važnu ulogu imali su piltori, majstori duboresci, koji su izradili bogato ukrašeni nosač i slikari ikonopisci. Među duborescima u Podunavlju ističe se novosadska radionica braće Arsenija i Aksentija Markovića i radionica braće Janić u Aradu. Tako pripremljene podloge preuzimali su veliki majstori baroka, bidermajera, klasicizma i romantizma da bi ih oslikali i predstavili sveštenicima, monasima i vernom narodu, koji su naručivali ikone za svoje manastire i seoske i gradske crkve, a kojima se do danas divimo kao vrhunskim umetničkim delima srpske religiozne umetnosti.
Ikonostas Saborne crkve u Vranju
Značajne su i dve ikonostasne pregrade u Južnoj Srbiji iz XIX veka, koje se nalaze u crkvama u Vranju i Pirotu. Ikonostas Saborne crkve Sv. Trojice u Vranju je počeo da se gradi 1858. godine, a dovršen je 1865. oslikavanjem velikog krsta i parapetnih ikona. Ikone su rad Dimitra Krsteviča – Diča Zografa, a veliki krst je oslikao ruski slikar Nikola Mihajlov. Nešto kasnije, 1872. godine, u Bogorodičinoj crkvi u pirotskoj Tijabari izveden je predivni ikonostas u duborezu, rad umetnika Stojčeta Fankova iz Samokova. Nedavno su započete pripreme za obnovu oltarske pregrade iz pirotske crkve u Pazaru, za koji se tvrdi da je među najvrednijim u ovom delu zemlje. Njegovu obnovu sveštenici i građani nestrpljivo očekuju.
Veliki krst sa Raspećem na obnovljenom ikonostasu crkve u Tijabari u Pirotu
Ikonostasi u crkvama u Vranju i Pirotu danas zrače punim sjajem i lepotom. Obnovljeni su pod nadzorom Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu. Očišćeni i konzervirani, oni su pravi umetnički ukrasi ovih gradova. Obnovljene ikone iz Vranja videla je beogradska i pariska publika na reprezentativnim izložbama u Galeriji SANU 2001, odnosno na Sorboni, 2003. godine.