Počinjemo seriju tekstova koji se odnose na nepokretno nasleđe u jugoistočnoj Srbiji. Istraživanja/projekti se odnose na Knjaževac, Prokuplje, Sokobanju i srednjovekovno utvrđenje Skobaljić grad kod Vučja, Leskovac. Autori ovog, prvog objavljenog projekta na korzoportalu –“Mala Venecija na istoku Srbije, o graditeljskom nasleđu Knjaževca“: arhitekta Ivana Cvetković, istoričar Đorđe Stošić, istoričarka umetnosti Milena Milošević Micić.
Zavičajni muzej Knjaževac
Knjaževac, iako mali gradić na istoku Srbije, u smislu očuvanog graditeljskog nasleđa i ambijentalnih celina, predstavlja pravi biser naše zemlje. Na teritoriji opštine nalazi se 11 nepokretnih kulturnih dobara, a u samom naseljenom mestu Knjaževac pet spomenika kulture. Mali broj nepokretnih kulturnih dobara u velikoj je nesrazmeri sa stvarnim stanjem očuvanog graditeljskog nasleđa na terenu, ide u prilog činjenici da područje nije adekvatno istraživano, ni vrednovano. Upravo su ove činjenice uticale da Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš pokrene projekat izrade Studije zaštite nepokretnih kulturnih dobara i graditeljskog nasleđa Knjaževca, koji je 2019. godine finansijski podržalo Ministarstva kulture i informisanja.
Knjaževac Foto: B. Radivojević
Autori, arhitekta Ivana Cvetković i istoričar Đorđe Stošić, osmislili su projekat holističkog i multidisciplinarnog pristupa proučavanju, kao i primeni inovativnih metoda u obradi dokumentacije i prezentacije graditeljskog nasleđa. Za realizaciju ovako koncipiranog projekta i od izuzetnog je značaja učešće Milene Milošević Micić istoričarke umetnosti i više kustoskinje Zavičajnog muzeja Knjaževac, a arhitekta Aleksandar Nikšić je u saradnji sa Bobanom Radivojevićem metodom fotogrametrijskog snimanja, obradio više pojedinačnih građevina i ambijentalnih celina. Fotodokumentacija je Saše Milutinovića, dok su u izradi tehničke dokumentacije učestvovali studenti Građevinsko-arhitektonskog fakulteta u Nišu – Nena Petrović, Lazar Dinić, Tanja Petronijević i Dušan Jovanović.
Publikacija “Mala Venacija na istoku Srbije, o graditeljskom nasleđu Knjaževca” nastala je sa željom da se očuvano graditeljsko nasleđe, na pitak i prijemčiv način predstavi široj javnosti.
Naslovna strana publikacije o graditeljskom nasleđu Knjaževca Foto: S. Milutinović
Knjaževac (Gurgusovac do 1859. godine) čine brojne sačuvane pojedinačne građevine i ambijentalne celine izrazitih vrednosti, koje u najboljoj meri svedoče o arhitektonsko – urbanističkoj strukturi gradova XIX veka, u vremenu kada graditelji napuštaju balkansko-palanačku osmansku tradiciju i okreću se zapadnoevropskim uzorima.
Ostao je sačuvan mali broj građevina iz perioda turske prevlasti, i pretežno su vojnog karaktera. Iako se na osnovu literature i zapisa putopisaca može zaključiti okvirna prostorna pozicija i prostiranje grada, ovi opisi daju šture podatke o samim građevinama, a kako su materijalni ostaci stare urbane matrice ustupili mesto novijim građevinama, ne zna se kako je grad izgledao u tom periodu. Najstariji objekti koji se mogu evidentirati na terenu su: Stara barutana, lagumi, kuća Ibiš age, i prostor nekadašnje Gurgusovačke kule.
Gurgusovačka kula sagrađena je na mestu turskog šanca iz XVIII veka, nekadašnjeg turskog palisadnog utvrđenja, podignutog za potrebe kontrole i nadgledanja grada. Nakon oslobođenja od Turaka 1833. godine građevina je rekonstruisana. U periodu između 1842-1844. godine j prostor je preuređen za vojne potrebe, a radovima na uređenju rukovodio je inženjer Franc Janke. Odmah po završetku radova Gurgusovačka kula je postala pravi politički zatvor u Srbiji – zloglasni kazamat poznat kao “srpska bastilja“, koja je režimu kneza A.Karađorđevića služila kao tamnica za političke zatvorenike i pristalice kneza Miloša. Nakon povratka na vlast, na putu u Srbiju iz Vlaške, januara 1859. godine, knez Miloš je dao nalog da se ovaj ozloglašeni kazamat sruši. Kula je porušena i spaljena do temelja 17. januara iste godine. U čast knezu Milošu, varoš Gurgusovac menja ime u Knjaževac.
Maketa Gurgusovačke kule, rad Vasila Todorova Fotogrametrija: Zavičajni muzej Knjaževac
Hatišerifom iz 1833. godine, svečanom poveljom osmanskog sultana Mahmuda II u Srbiji je zvanično ukinut feudalizam i potvrđeno prisajedinjenje šest otrgnutih nahija, odnosno Srbiji su pripojene i nahije koje su činile današnje područje Timočke krajine. Nakon oslobođenja, u julu 1833. godine, počela je izgradnja crkve Svetog Đorđa u Knjaževcu. Crkva je jednobrodna građevina sa polukružnom oltarskom apsidom koja se završava ispod istočnog kalkana, sa visokim zvonikom koji izrasta iz krova crkve i završava se baroknim kubetom, podignutim 1866. godine. Ikonostas crkve je naslikao Georgije Bakalović iz Sremskih Karlovaca, učenik Stefana Gavrilovića, jednog od najznačajnijih slikara s početka XIX veka. Za vreme srpsko–turskog rata 1876. godine, Knjaževac je spaljen, tada je stradala i crkva. Obnovljena je 1878. godine, a novi ikonostas je izradio akademski slikar Nikola Marković (Požarevac 1843 – Beograd 1889), sin ikonopisca Milije Markovića iz Požarevca. Zaštićena je kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture.
Crkva Sv. Đorđa u Knjaževcu Fotogrametrija: A. Nikšić. Foto: B. Radivojević
Izbijanjem ratnog sukoba između Srbije i Turske 1876-1878. godine, grad na kratko ponovo okupiraju Turci. Knjaževac je gotovo do temelja spaljen i porušen, što predstavlja prvu ozbiljnu promenu vizuelnog identiteta grada.
Porušena varoš 1876. godine Fotografija: Ivan Groman
Rekonstrukciji teško nastradale varoši prethodila je izrada regulacionog plana u Ministarstvu građevina, koji je 1889. godine uradio zaječarski inženjer Miša Dimić. Planom su prosečene današnje trase ulica u centru, uobličen je trg, utvrđene su građevinske parcele, određen je odnos ulica i građevina kroz vertikalnu regulaciju. Varošica se brzo obnavlja i gradi, podižu se kuće od kvalitetnijeg materijala, i nastavlja se gradnja značajnih javnih zgrada.
U gradskom jezgru uočavaju se sačuvani privatni stambeni ili stambeno-poslovni objekti romantičarske arhitekture, građeni u drugoj polovini XIX veka. Ove građevine izdvajaju se upotrebom karakterističnih arhitektonskih elemenata, stvarajući jedinstveni graditeljski izraz Knjaževca. Posebno značajne su dve ambijentalne celine: stara čaršija i nekadašnja Gospodska ulica, danas Njegoševa.
Stara čaršija pedstavlja prepoznatljivu znamenitost grada i izvanrednu urbanu celinu, uglavnom nenarušenu objektima savremene arhitekture. Izuzetnost stare čaršije ogleda se i u njenoj funkcionalnoj integraciji sa Njegoševom ulicom, gornjom i donjom čaršijom i centralnim gradskim trgom sa spomen parkom. Sastoji se iz gornjeg i donjeg niza, a nalazi neposredno u podnožju brdovitog uzvišenja prema istoku, na kome dominira zgrada nekadašnjeg okružnog “zdanija”, značajne u silueti grada. Nastajala je tokom XIX veka sa zanatsko-trgovačkim kućama u gornjoj zoni čaršije, podignutim do 1875. godine, pre katastrofalnog požara za vreme srpsko-turskih ratova i grupacijom zgrada u donjoj zoni, podignutim do 1920. godine.
U sastavu gornjeg niza nalaze se isključivo prizemne kuće namenjene potrebma trgovine i znatstva, sa lokalima koji izlaze direktno na ulicu i pomoćnim prostorijama raspoređenim po dubini parcele.
Stare čaršije u Knjaževcu Fotogrametrija: A. Nikšić. Foto: B. Radivojević. Crtež: ZZSK Niš
Donji niz stare čaršije sastoji se, skoro u celini, od spratnih kuća sa lokalima smeštenim u prizemlju i stambenim prostorijama na spratu. Kompleks je, naročito u svom donjem području, vizuelno istaknut pozadinom prirodnog uzvišenja sa veoma strmim nagibom. Donji niz ispresecan je prodorima prilaznih stepeništa, kojima se preko unutrašnjih dvorišta pristupalo stambenim prostorijama na spratu, što je uslovljeno konfiguracijom terena. Deo objekata u nizu odlikuju se fasadnom plastikom karakterističnom za period oko 1920. godine i kasnije.
Deo stare čaršije u Knjaževcu Fotogrametrija: A. Nikšić. Foto: B. Radivojević. Crtež: ZZSK Niš
Nekadašnja Gospodarska ulica (danas Njegoševa, prim. korzoportal) razvijala se kao ulica raskošnih stambenih građanskih kuća imućnijeg stanovništva. Poseduje velike istorijske, arhitektonske i urbanističke vrednosti. Između ostalog, vrednost celine ogleda se u činjenicama da su kuće izgradile značajne istorijske ličnosti Knjaževca, prema nacrtima tadašnjih inženjera, uz poštovanje urbanističkih parametara definisanih regulacionim planom.
Deo Njegoševe ulice u Knjaževcu, nekadašnja Gospodarska ulica Fotogrametrija: A. Nikšić. Foto: B. Radivojević
U ovoj ulici nalazi se kuća Ace Stanojevića, jednog od osnivača radikalne stranke, zaštićena kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture. Aca Stanojević bio je štampar, rentijer i uticajna politička ličnost, sa važnom ulogom u društveno-političkom životu Kraljevine Srbije i Kraljevine SHS i Jugoslavije. Njegova kuća nalazi se na samom početku ulice, na broju 6, i u njoj je smeštena postavka Zavičajnog muzeja Knjaževca. Građena je od 1903. do 1912. godine, prema planovima građevinskog inženjera Jovana Foglera iz Beča.
Kuća Ace Stanojevića Foto: B. Radivojević. Crtež: ZZSK Niš, M. Vojinović
Na broju 16, u istoj ulici nalazi se i prizemna kuća Ljube Božinovića, čija je izgradnja završena 1928. godine. Ljuba Božinović, još jedna značajna ličnost Knjaževca, industrijlac, trgovac i mlinar. Bio je bratanac Ljubomira Ljube Božinovića, jednog od organizatora i neposrednog učesnika Timočke bune, koji je odlukom Prekog suda od 14. novembra 1883. godine osuđen je na smrt i streljan na Kraljevici.
Značajan je i kompleks Zavičajnog muzeja Knjaževac, koji se nalazi u Karađorđevoj ulici broj 15, u kući porodice Sibinović, takođe zaštićena kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture. Levi deo zgrade sagradio je Stevan M. Sibinović u periodu od 1903. do 1906. godine, vlasnik rudnika “Dobra sreća” u blizini Knjaževca u selu Vina. Desni deo kuće završen je 1931. godine, a izgradio ga je Velimir Sibinović, Stevanov sin. Dvojna porodična kuća, korišćena je za stanovanje i potrebe porodice Sibinović do završetka Drugog svetskog rata. Nakon rata, u njoj je najpre bila smeštena OZNA, zatim sedište KNOJ-a, pa odeljenje bolnice, muzičko-izdavačko preduzeće “Nota”, da bi 1975. godine desno krilo bilo dodeljeno Zavičajnom muzeju Knjaževac, a potom, 1980. godine i ostatak zgrada sa dvorištem.
Zavičajni muzej Knjaževac Foto: B. Radivojević. Crtež: ZZSK Niš, S. Gušić
Predstavljeno graditeljsko nasleđe samo je deo očuvanog i prepoznatog nasleđa. U Knjaževcu se zapravo kriju čitavi kvartovi – celine sa ambijentalnim vrednostima, koje tek treba afirmisati, valorizovati i prezentovati. Upravo zbog ovih nasleđenih kvartova, čija snaga i identitet počivaju na očuvanom graditeljskom nasleđu, ovaj biser Istočne Srbije izdvaja se u odnosu na druge gradove, i pleni svojom jedinstvenošću.
Oprema teksta korzoportal
PROČITAJTE I: izlozba-dragana-kojic-skulpture-od-keramike, kultura-secanja-milorad-ilic-kako-je-poletela-srpska-sparta, tekst-u-foksu-gordana-stojakovic-prevodi-koji-nam-nedostaju, dorde-milovanovic-stara-radnicka-kolonija-u-kragujevcu, aleksandar-zograf-bastina-negotina-u-stripu, jelena-erdeljan-sentandreja-i-srpsko-naslede-porodicno-secanja