Otkrivamo ono što je naša baština – Prokuplje, brdo Hisar na kome su ostaci tvrđave iz XIV veka, još neistražene. Da li je Prokupačka tvrđava, kulturno nasleđe-bogatstvo ili teret? Projekat “Nepokretno nasleđe u Srbiji” i još jedno otkrivanje velova naše bogate istorije – Julka Kuzmanović Cvetković.
Pogled na brdu Hisar i zadužbinu Alekse Savića
Poniklo u podnožju planina Jastrepca, Pasjače i Vidovače, na nadmorskoj visini od oko 300 metara, Prokuplje svojim geografskim položajem, arheološkim otkrićima u njemu i bližoj okolini i sačuvanim ostacima spomenika iz prošlosti, odaje lik odavno sazdanog grada. Na jugozapadnoj strani se uzdiže živopisno brdo zvano Hisar, oko koga se zmijoliko obavija Toplica i na kome i danas stoje trošni ostaci davnašnjega grada. Sve što se vekovima, dobro i zlo ovde zbivalo, zbivalo se pod strmim padinama ovoga brda, pa je Hisar večiti simbol Prokuplja. (Slobodan Nestorović, Pod Hisarom, 1979)
Gotovo da se ništa nije promenilo od vremena kad je Slobodan Nestorović pisao hroniku grada pod Hisarom, Prokuplja. I dalje Toplica zmijoliko obavija brdo Hisar čineći prirodnu pojavu –epigeniju, što zapravo znači da delom svog toka teče natrag, jedino je tako mogla da sa tri strane obavije brdo. Otuda baš to brdo koje danas zovemo Hisar čuva najstariju istoriju varoši, tragovi prošlosti prostiru se uglavnom istočnom, nešto blažom padinom koja se otvara prema današnjoj varoši pa sve do vrha brda.
Na brdu Hisar su ostaci stare tvrđave. Narodno predanje kaže da je tu stolovao Jug Bogdan i da je on sagradio tvrđavu i malu crkvu u podnožju brda. Istraživanja rađena krajem prošlog veka su potvrdila postojanje srednjovekovne tvrđave, istražen je deo na vrhu brda. Svi pokretni nalazi, ulomci posuđa, alatke, komadi oružja, ukazuju da je tvrđava svoju poslednju fazu gradnje imala krajem XIV veka, u vreme kad se srpska država lagano raspadala i kad su oblasni velikaši, učvršćujući vlast, obnavljali tvrđave. Istoričari smatraju da je na Hisaru postojalo rimsko utvrđenje i da je to Hammeum, stanica na putu od Niša prema Lješu na jadranskoj obali. Do danas je otkriven i sačuvan gornji grad, na samom vrhu brda, površine oko 500 m2, ovalnog oblika, sa kamenim zidovima koji prate kofiguraciju terena. Sa severne strane koja strmo pada prema Toplici, bedem je širok tek nešto više od metra, sa istočne strane gde je padina blaža, zid je širine tri metra i sa spoljne strane ima, gotovo celom dužinom suvi rov. Donžon kula čuva uzanu kapiju sa originalnim kamenim pragom, u blizini, na severnom bedemu je mala, poterna kapija koja je stepenicama imala vezu s kulom kraj Toplice-vodenom ili Jug Bogdanovom kulom.
Predlog za rekonstrukciju prokupačke tvrđave
Utvrđenje je imalo još dva gotovo koncentrična bedema. U okviru prvog, na kome još postoje ostaci tri kule, sa istočne strane je novije zdanje, zadužbina dr Alekse Savića-Savićevac, zgrada na vrhu Hisara, koja se vidi sa koje god strane gledali. Zidana je 1927. jer je dr Savić, koji je službovao u Prokuplju, testamentom ostavio amanet da ga sahrane na padini Hisara, a da na vrhu brda podignu zgradu, na radost i uživanje Prokupčanima. Iako je planirao da to bude sanatorijum, zgrada je uglavnom bila restoran, a do 1962. je u jednom delu bio smešten Muzej. Piše u letopisima da je prilikom izgradnje te zgrade otkriven temelj rimske građevine s mozaicima, fontanama, da je pronađen rimski novac, no nijedan podatak nije dokumentovan detaljnije tako da ostaje da samo nagađamo šta je to uništeno prilikom zidanja Savićevca. Treći bedem je gotovo potpuno zatrpan, tek je prilikom proširivanja puta otkriven u profilu te se može nazreti pravac pružanja bedema. Kraj Toplice, na severnoj strani je gotovo potpuno očuvana kula, Jug Bogdanova kako je u narodu zovu. Svakako je bila osmatračnica jer se ovde izgleda moglo preko Toplice, na jednom od starih planova Prokupačke tvrđave koji se čuva u Bečkom arhivu a koji je rađen u XVII veku, upravo naspram kule je nacrtan most. Danas tragova mosta nema, a kraj kule je divna poljana. Šezdesetih godina prošloga veka je na Toplici, kraj kule, postojao splav na kome su organizovane zabave.
Plan prokupačke tvrđave iz 1669. godine
U podnožju Hisara, na istočnoj padini postoje rimski ostaci. Tu su tokom arheoloških iskopavanja 1972-75 otkriveni temelji hrama posvećenog Herkulu, izgleda bogato ukrašenog sudeći po ostacima fresaka, arhitektonske plastike, podnih ploča… Taj hram je obnovljen u vreme Justinijana, u VI veku a zatim je u XIV veku, u istočnom delu temelja podignuta mala jednobrodna pravoslavna crkva sa pripratom. Sveto mesto je poštovano, bez obzira na verovanja, temena apsida iz sve tri faze se poklapaju. Narod ovu malu crkvu zove Jug Bogdanova, verujući da je on bio ktitor, a zove je i Latinska, verujući da su je za bogosluženje koristili katolici u XVI veku, kad je u Prokuplju postojala moćna dubrovačka kolonija. Iz tog vremena je sačuvano nekoliko nadgrobnih spomenika Dubrovčana, koji su zasad u crkvi.
Statueta Herkula, nađena tokom arheoloških istraživanja
Rimskih ostataka ima i na jugoistočnom delu padine, tu su u današnjoj porti crkve sv. Prokopija otkriveni temelji termi, zidanih istovremeno kad i Herkulov hram, sudeći po orjentaciji, načinu zidanja i po pokretnim nalazima. Terme su bile monumentalne, kvalitetno zidane, pružale su se prema rečnoj obali, zidovi su nalaženi prilikom kopanja u dvorištima u neposrednoj blizini. Najverovatnije su terme, u kojima se odvijao deo javnog života Hammeuma, pretvorene u crkvu, pošto je hrišćanstvo postalo zvanična religija u IV veku, kad su se društvene norme promenile. O tome svedoči niz građevinskih intervencija na objektu. Oko tog hrama je krenulo sahranjivanje i na padini Hisara je otkriven značajan broj poznoantičkih grobova. Pretpostavka je da je nad grobom jednog od mučenika sahranjenog u blizini crkve kasnije sagrađena današnja crkva sv. Prokopija. U prilog tome govore i grobovi otkriveni u đakonikonu, dok prostor ispod oltara nije istražen. Dakle, samo je grob nekog poštovanog mučenika mogao odrediti položaj crkve koja zapadnim zidom udara u brdo i u koju se ulazi sa severa. No, tek će nova istraživanja moži da u potpunosti potvrde ovu pretpostavku.
Arheološka istraživanja na termama istočno od crkve sv. Prokopija
Crkva sv. Prokopija je treći značajan spomenik u podnožju Hisara. Ona je pravilno orijentisana u pravcu zapad-istok, sa tri apside sa istočne strane, prvobitno građena kao trobrodna bazilika makedonske škole po temeljima i najviše liči na sv. Sofiju ohridsku. U crkvenim analima stoji da je osvećena 934. godine. Njena hiljadugodišnjica je slavljena 1934. godine kad je u Prokuplju organizovano veliko slavlje, kojem su prisustvovali patrijarh i kralj Aleksandar. Nije poznato kom je svetitelju bila posvećena. Krajem XIV veka je crkvi prizidan južni brod i tu su pohranjene mošti sv. Prokopija donete iz niške crkve, zazidane kako bi se sačuvale od nadolazeće pošasti. Vrlo brzo i crkva i grad se počinju zvati imenom sv. Prokopija. U povelji kneginje Milice iz 1395. godine, kojom ona poklanja dobra manastiru sv. Pantelejmona u sv. Gori, nabrojana su dva čoveka iz grada sv. Prokopija, Radoslav i Dobromir, sa svom baštinom.
Prokupački grad, ili tvrđava, kako god je zvali, bio je mesto poslednje odbrane. Kad bi neprijatelj krenuo u osvajanje, stanovnici iz okoline bi pokupili najosnovnije što su mogli da ponesu, poterali bi stoku, poveli čeljad i sklanjali bi se unutar bedema. Tu se živelo tokom opsada, dok je trajalo hrane. Za vodu su bile zidane cisterne, unutar svakoga bedema po jedna, skupljale su kišnicu a pod okriljem noći su hrabri silazili do reke i donosili vodu, da obnove zalihe. Uz bedeme su otkriveni tragovi nastrešnice pod kojom se boravilo, sudovi u kojima se spremala hrana, čak je na jednom ognjištu nađena šaka ugljenisanog zrnevlja.
Brdo Hisar je još uvek velika tajna, budući da je tek delić istražen. U gradu kruže priče o lagumima, postoji priča da jedan lagum izlazi prema Sokolici, i to onaj kojim su poslednji branioci utekli od Turaka s konjima potkovanim naopako a na gradu ostavili goč da pravi veliku larmu. Ulaz u jedan od laguma je otkriven pre neku godinu, prilikom proširenja puta mašinskim radovima. Još se niko nije usudio da proveri gde vodi. Posle pada Srbije pod tursku vlast, Prokuplje deli sudbinu čitavog naroda. Tvrđava se urušila, crkva sv. Prokopija je rušena i obnavljana zajmom uzetim do Turaka.
Latinska crkva, temelji Herkulovog hrama
Posle vekova trajanja pod zemljom, sedamdesetih godina XX veka su započeta istraživanja, najpre Jug Bogdanove crkve. Istražen je prostor oko crkve, otkrivena velika nekropola. Crkva je obnovljena, freske konzervirane. Danas nas sa severnog zida gledaju sveti ratnici, odolevaju vremenu, traju više od pet vekova. Crkva slavi Bogorodičin pokrov, otvara se svakog 14. oktobra i ponekad, kad želimo da pokažemo gostima šta imamo od starina.
Kad je istražen i konzerviran gornji grad tvrđave, još daleke 1980. godine se rodila ideja za revitalizacijom i napravljeno je idejno rešenje za letnju pozornicu koja tako nedostaje maloj varoši. Kopija plana je već izbledela, ideja je još uvek živa. Godine 2000. je napravljeno 212 stepenika od sredine brda, pored spomenika Aleksi Saviću, do Savićevca. Oživeli smo tvrđavu 2002. u danima Evropske kulturne baštine. Prokupačko amatersko pozorište je izvelo Šekspirov San letnje noći, bio je to doživljaj za pamćenje. Činilo se da te noći niko od Prokupčana nije bio kod kuće, iako je bio mrak, iako nije bilo dovoljno stolica, iako su iz Doma vojske doneli 200 stolica, sedeli smo na bedemima, na kamenu…
Koncert Hazara na letnjoj pozornici na tvrđavi
Nekoliko godina smo, povodom gradske slave, Dana sv. Prokopija, na tvrđavi imali pozorišne predstave, koncerte. Slušali smo na tvrđavi Hazare, Pavla Aksentijevića, gledali Jelenu Anžujsku, Koštanu, imali smo sportska takmičenja, viteške borbe. I svake godine su se neki zaklinjali da ćemo sledeću slavu sačekati na pravoj pozornici. A onda smo pre neku godinu, na dnevnom svetlu, videli da konzervirana tvrđava počinje da se ruši, da se kamenje odvaljuje i da više nije bezbedno organizovati bilo kakva masovnija dešavanja.
Svaki put, kad nam dođu gosti, vodimo ih na Hisar, gde bismo inače. Pokažemo im divan pogled na naš lepi grad, na jedinstvenu prirodnu pojavu-epigeniju. Pomislim da to što naša reka delom teče uzbrdo možda i nas čini posebnima. I dok im pričamo istoriju varoši, ne pominjemo da je Dunek, nekadašnja gradska plaža doskora bio smetlište. Pričamo im o našim značajnim crkvama, o toleranciji. Pokazujemo spomenik našem slikaru Boži Iliću i pesniku Radu Draincu, tu blizu Alekse Savića. I s ponosom pokazujemo tvrđavu koja će jednog dana oživeti kad napravimo letnju pozornicu, koja će biti letnja scena Doma kulture. Doduše i Dom je u fazi adaptacije.
Turski amam, uporedno nekada i danas
Ne pokazujemo posetiocima turski amam, tamo su se uselili beskućnici, nemaju gde. Amam je usred Knez Mihajlove, na divnoj parceli, kada bi se uredio postao bi poseban. U međuvremenu, kad nam dođu gosti i nama se naša varoš nekako učini lepšom, bar na neko vreme. A kad gosti odu, nastavimo da maštamo…
Julka Kuzmanović Cvetković, arheolog, Narodni muzej Toplice, Prokuplje
PROČITAJTE OSTALE TEKSTOVE U OKVIRU PROJEKTA: zlatko-uzelac-barokni-grad-tvrdava-pancevo, haleksandar-zograf-suboticka-secesija-u-stripu, viktorija-aladzic-arhitekti-komor-i-jakab-suboticka-arhitektura, ivan-stevovic-sakralna-arhitektura-srednjovekovne-srbije, tamara-tasic-industrijsko-naslede-procesi-osnov-rehabilitacije, bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu, julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, elena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, kulturno-naslede-i-urbana-kultura