Evropski dana tvrđava obeležilo je i novosadsko udruženje Scenatoria organizujući šetnju kroz Donji grad Petrovaradinske tvrđave (28. septembar 2019). Sociolog Ilija Galonja osvetlio je društveni milje ovog lokaliteta početkom 19. veka. Foto: Kaća Lazukić Ljubinković
Evropski dan tvrđava pokrenula je Evropska federacija utvrđenih gradova i fortifikacija (EFFORT) iz Brisela, koji se obeležava širom Evrope u septembru, kako bi tvrđave bile predstavljene svima koje interesuje ova baština. Kroz podsećanje na spise Franca Šamsa, apotekara koji je imao početkom 19. veka lanac apoteka na području Petrovaradinskog komuniteta, tako i u Podgrađu Petrovaradinske tvrđave, i Britanca Džona Palgrejva Simpsona koji pominje Petrovaradinsku tvrđavu u knjizi „Pisma sa Dunava“, sociolog Ilija Galonja bio je vođa šetnje koju je organizovalo udruženje Scenatoria.
Ko je bio Franc Šams, problemi koje je uočio važe do danas – U Podgrađu Petrovaradinske tvrđave Šams je kao apotekar proveo 15 godina i bio je važna ličnost. Tipični romantičar bavio se kao i Simpson ne istorijom tvrđave, već su ga zanimali ljudi i pojave. Bio je okupiran sistemom otpadnih voda i kanalizacijom čija loša regulacija je izazivala malariju i druge zarazne bolesti. Posle obilnih kiša kanalizacija bi se izlivala, jer je bila zapušena pošto stanovnici nisu bacali đubre u mesta određena za to, već u kanalizaciju. Onda bi se ona zapušila, pa se izlivala i blato je teklo ulicama što nije bilo higijenski. Da li je danas, u 21. veku drugačije? Samo donekle je drugačije.
Kako je izgledalo Podgrađe Petrovaradinske tvrđave početkom 19. veka: Većina stanovnika Podgrađa bili su Nemci i Hrvati, Srbi su bili uglavnom civili i živeli su u Majuru i Rokovom dolu, najdalje u Sremskim Karlovcima i Sremskoj Kamenici. U periodu od 1805-1820 u Podgrađu je bilo 62 kuće, od kojih je 14 zgrada bilo u funkciji državne uprave kao što je recimo Arsenal, zatim zgrada crkve, gostionice i kafane, a ostalo su bile kuće u kojima su stanovali državni službenici i vojno osoblje Petrovaradinske tvrđave. Drugo civilno stanovništvo živelo je u dva predgrađa – Majuru i Rokovom dolu. Kada se tome doda naselje Bukovac, Petrovaradinski komunitet imao je 6.500 stanovnika. U Podgrađu je živelo samo 532 stanovnika, a i to je bilo previše! Franc Šams piše kada bi neki novi vojnik, oficir dobio prekomandu za ovo mesto, mogao je provesti mesece u gostionicu plaćajući od svoje bedne plate krevet, dok se neko iz administracije ne bi smilovao da mu obezbedi sobu u Podgrađu koju bi po pristupačnoj ceni mogao da iznajmi.
Podgrađem su u 19. veku odzvanjali lanci koji su vukli zatvorenici – Petrovaradinska tvrđava bila je van ratnih događanja, bila je kasarna. Da bi se mogla održavati bila je potrebna radna snaga, a to su bili zatvorenici u njoj. Oni su čistili kanalizaciju, ulica, nosili vodu (vodovod nije postojao, bunari su bili zagađani). I Šams i Simpson pišu o zatvorenicima koji su obavljali te poslove okovani u lance, i vukući noge u njima proizvodili nesnosnu buku. Zabeleženo je da je stanovnicima Podgrađa najteži bio taj zveket beskrajnih lanaca koji nije prestajao – ni sanitarni problemi, ni vazduh pun fekalnih isparenja, ni vojska, nije ih iritirala kao taj zveket lanaca.
Večna globalizacija/pomodarstvo i u 19. veku u Podgrađu Petrovaradinske tvrđave: U Podgrađu Petrovaradinske tvrđave bile su dve najvažnije kafane – “Kod zelenog hrasta” i “Kod belog vola”. Mladima su “Kod belog vola” bile najdraže igranke. Globalizacija/svetski trendovi su prodirala u varošicu što se prvo videlo u jeziku. Svi su odjednom počeli da se izražavaju drugačije – devojke su odbijale da se nazivaju kao što je bio običaj „devicama“ nego su želele da ih oslovljavaju sa „madmoazel/frajlice“, gospoda bi se nazivala “gospoda od ovoga od onoga” da bi nadoknadili nedostatak titule, pa su se predstavljali po onome čime su se bavili kao na primer „gospoda od grožđa“. To je često bilo komično. A moda je posebna priča. Novu modu sledile su pre svih žene, pa su mnogi brakovi dolazili u krizu, jer muževi/očevi nisu mogli da obezbede dovoljno novca za nove haljine supruga i kćeri.