U projektu “Nepokretno nasleđe u Srbiji”, Ivan Stevović analizira našu baštinu u Jerusalimu, ali i uticaje tamošnje duhovnosti na graditeljstvo hramova i manastira u Srbiji.
Zapravo je teško govoriti o tome kada je tačno započela povesnica posrednih ili izravnih srpskih veza sa Jerusalimom kao jednim od središta univerzalne istorije. Srbi su za Svetu Zemlju najpre morali čuti, a to se dogodilo u vrlo ranom dobu njihove prošlosti onda kada su došli u dodir sa biblijskom rečju koja je autoritetom predstavljala neprikosnoveni dokaz integracije naroda u hrišćansku ekumenu kao jedini autentični sveopšti poredak. Odatle, kao što se ni kontakti drugih sredina sa ovim mestom, čije samo ime Jerusalim (JHWH SHAMMAH, Gospod je tu) označava prisustvo Svevišnjeg i status bogomizabranog i bogočuvanog, ne mogu svesti na jednostavnu fizičku povezanost. Isti je slučaj bio i sa srpskom, budući da je još i pre hrišćana Jerusalim u razgranatoj religioznoj imaginaciji predstavljao daleko više od jednostavnog toponima – bio je areal idealnog, nulta tačka prožimanja ovozemaljskog i nebeskog, centar onih sila kojima je vladao sam Gospod, nukleus i apsolut.
Ovo do danas teško spoznatljivo i sedimentirano značenje Jerusalima u hrišćanstvo je iz jevrejske tradicije između ostalog uvelo i fenomen prenosivosti svetosti, pa bi se govoreći današnjim jezikom moglo reći da su se Srbi sa Jerusalimom najpre susreli na vlastitom tlu, stoga što je centralnost iz koje je svetost imanentno zračila ka svim stranama sveta, bila primarno obeležje milenijumskog doživljaja Jerusalima. Znamenja jedinstvenog grada, naznačena centralnim planom crkvene građevine, relikvijama, ili evlogijama, najelementarinijim česticama ponetim sa tog ogromnog svetilišta, oličenim u kapima vode reke Jordana, u grumenju judejske zemlje, u ulju i tamjanu iz hrama sv. Groba, svetlo Jerusalima činile su fizički prisutnim širom srednjovekovne Evrope, od vizantijske prestonice koja je vekovima programski stvarala svoju fizionomiju „Novog Jerusalima“ do udaljenih oblasti Skandinavije.
Zbog toga su elementi arhitekture i program fresaka Đurđevih Stupova u Starom Rasu, podignutih „posred srpske zemlje“, Studenica kao srpska redakcija starozavetne Skinije (Šatora svedočanstva), hilandarska povelja u kojoj je posebno naglašena izabranost srpskog naroda, svi odreda svedočanstva koja govore u prilog uverenju da je doba osvita „velike istorije“ Srba, za vladavine Stefana Nemanje, zapravo predstavljalo samo poglavlje znatno starije hronike dodira u verskom smislu jedne drevne i jedne mlade, a u geostrateškom rakursu po mnogo čemu dve slične sredine.
Interferencija primerena vremenu i okolnostima bila je trajno obeležje u konstituisanju srpskog odnosa kako prema Jerusalimu kao fizičkom mestu, tako i prema ideji Jerusalima. Kao što jsu Srbi oduvek bili u istorijskoj prestonici hrišćanstva , tako su i njeni damari neprekidno treperili u najreprezentativnijim ostvarenjima nacionalne kulture. Iako se kako na navedenim tako i na drugim srpskim spomenicima s početka srednjovekovne državne nezavisnosti jasno iščitavaju jerusalimske teme i aluzije, novo poglavlje u odnosima dveju sredina započelo je onda kada se Nemanjin sin Sava, kao poglavar autokefalne crkve, početkom 1229. zaputio na svoje prvo hodočašće Svetoj Zemlji. O tom putovanju podrobne podatke ostavili su onovremeni srpski pisci Domentijan i Teodosije. Stoga smo u prilici da sa velikom sigurnošću rekonstruišemo tok Savinog boravka u Palestini, susrete koje je imao sa tamošnjim najvišim dostojanstvenicima, kao i veliku ktitorsku delatnost, koja će tokom narednih decenija i stoleća prerasti u neizostavnu potrebu i obavezu kako crkvenih tako i mirskih srpskih starešina.
Sudeći prema posrednim istorijskim vestima, Savino koračanje po tragovima Hristovog puta trajalo je do jeseni iste godine (1229, prim. korzoportal). Bila je to prilika ne samo za iskazivanjem lične pobožnosti na svim onim najsvetijim mestima koja su se još od prvog krstaškog rata nalazila u rukama hrišćana, već i za sticanje neophodnih iskustava u kontaktima sa starijim hrišćanskim zajednicama pod čijim su okriljem stvarale generacije teologa, pisaca, graditelja, slikara, književnih prepisivača i iluminatora, ali i za istovremenu oficijelnu afirmaciju srpske crkve na matičnom tlu hrišćanske istorije. Odatle pisci posebno naglašavaju česte kontakte i razgovore koje je Sava vodio sa patrijarhom Atanasijem, njihova zajednička bogosluženja kod edikule Svetog Groba, kao i molitve koje je Sava sa tamošnjim sveštenicima ili monaškim starešinama činio u doslovno svim svetilištima ne samo Jerusalima već i u nedalekoj judejskoj pustinji, u Galileji i u drugim mestima vezanim za Hristovo ime. Iz tog iskustva proizišla je velika promena u crkvenom životu Srba – Sava je po povratku s puta, za tipik, odnosno crkveni ustav, inaugurisao onaj poznat kao jerusalimski, čijim su odredbama izmenjene regule dotadašnjeg carigradskog pravila bogosluženja. Nimalo slučajno, nova, samostalna arhiepiskopija, svoj je oslonac našla u ustrojstvu najstarije crkvene organizacije.
Iste su pobude vodile Savu i prilikom obilnog darivanja ili obnavljanja brojnih svetilišta. Od krstaša je za potrebe budućih srpskih pridošlica otkupio manastir Sv. Đorđa u pristaništu Akonu, uz blagoslov patrijarha isto je učinio i sa monaškom obitelji Svetog Jovana na Sionu koja je pripadala nekadašnjem prebivalištu Savinog duhovnog oca, Sv. Save Osvećenog, a vrhunac je svakako predstavljalo priložništvo gruzijskom manastiru Sv. Krsta, vekovima ranije podignutom na mestu na kojem je raslo drvo od kojeg je bio sačinjen krst Hristovog stradanja. Sava je dao da se tu podignu „palate“, o čijem je postojanju svedočanstvo ostalo zabeleženo u Domentijanovom delu, kao i da se ustanovi molitveni spomen na njegove roditelje i njega, čast koja je pripadala samo najpoštovanjim hrišćanskim prvacima. Kada je nekoliko decenija kasnije i kralj Stefan Uroš III Milutin nedaleko od crkve Sv. Groba podigao manastir posvećen arhanđelu Mihailu, srpska zajednica u Jerusalimu postala je zaokružena i samostalna celina, čiji je zadatak bio u neprekidnom povezivanju matice sa središtem hrišćanske vere. Iz Jerusalima su u Srbiju stizale bogoslužbene knjige, raskošne ikone, antiminsi, crkvene odore, brojne evlogije, a grad je bio stalni domaćin onih imućnijih Srba koji su ga uprkos svim nedaćama bez prekida pohodili iz istovetnih hodočasničkih pobuda. Najsvetlije materijalno znamenje te tradicije u istoriji naroda naviknutog na neprekidno stranstvovanje u svrhu očuvanja vlastitog identiteta, zabeleženo je u znamenitom „Opisaniju Jerusalima“, svojevrsnom vodiču izvedenom bakrorezanim srpskim tekstom sa ilustracijama jerusalimskih hramova, koji je 1748. izradio zograf Hristofor Žefarović.
Manastir Resava (Manasija)
Uprkos masovnim kretanjima hrišćana ka Svetoj Zemlji, sprovođenim u okviru krstaških ratova, Jerusalim je oduvek bio nesigurno mesto sukoba najrazličitijih vojski, i daleko od ogromne većine evropskog stanovništva koje sebi nije moglo priuštiti daleko putovanje. Delom iz ovih praktičnih razloga, a delom iz navedenog programskog nastojanja Vizantije da prisvajanjem najznačajnijih palestinskih relikvija Carigradu obezbedi prerogative „Novog Jerusalima“, vizuelni simboli grada prenošeni su na zapad, pa su zapravo još od ranog srednjeg veka širom evropskog kopna počele da bivaju podizane crkve koje su pojedinim svojim obeležjima imale da simuliraju hram u čijem se središtu nalazio Sveti Grob. Mnoga ovakva svetilišta, među kojima je najupečatljivije podražavanje postignuto izgradnjom više zdanja u kompleksu Sv. Stefana u italijanskom gradu Bolonji, uprkos znatnim prepravkama sačuvana su i danas. Da su i Srbi nakon dva Savina boravka u Jerusalimu posezali za sličnim rešenjima svedoče pojedini elementi prostora arhiepiskopskog sedišta u Žiči, ili koncept programa zidnog slikarstva izvedenog sredinom XIII veka u najstarijem delu Pećke Patrijaršije. Uz to, izvesno je da su se nakon latinskog osvajanja Carigrada i masovnog pustošenja njegovih crkvenih riznica 1204. godine, upravo Savinim zalaganjem i u Srbiji, uz obilje drugih relikvija, našla i neka od najpoštovanijih svedočanstava sudbine Božijeg sina, poput čestica Časnog Krsta.
Prvi pad milenijumski stare prestonice istočnohrišćanskog carstva, i uništenje gradske crkve Bogorodice Farske u kojoj su bile čuvane sve relikvije vekovima prikupljane po Svetoj Zemlji, nisu nagovestili epohalnu izmenu dotadašnjeg poretka samo na političkom planu; iako su ga početkom druge polovine stoleća Romeji vratili pod svoju vlast, Carigrad više nikada ni u jednom, pa ni u pogledu aproprijacije jerusalimskog identiteta, nije postigao domete iz pređašnjih vremena. Relikvije Hristovog života, čuda i stradanja našle su se u Parizu, Veneciji i drugim zapadnim centrima, preobražavajući ih u univerzalne centre religioznosti, a sve sumorniji nagoveštaji sudbine pravoslavnog sveta učinili su da na konceptualno različite načine „Novi Jerusalimi“ zažive i u glavnim gradovima slovenskih država, najpre u Trnovu, konačno u Moskvi, ali između toga – u Beogradu.
Iako je u poređenju sa bugarskom i ruskom prestonicom koncept i program Beograda kao jednog od izabranih mesta, mesta na kojem se projavila prenosiva svetost Jerusalima, trajao sasvim kratko, tokom četvrtine veka duge vladavine despota Stefana Lazarevića (1402-1427), nigde kao u utvrđenom gradu na sastavu dveju reka ova ideja nije bila saopštena tako neposredno – pisanom rečju, fizičkim svojstvima i relikvijama koje su ga čuvale. U „Žitiju despota Stefana“ nastalom iz pera bugarskog učenjaka i pisca Konstantina Filozofa – Beograd i Jerusalim nedvosmisleno su postavljeni u istu ravan bogoizabranosti. Despotov biograf insistira na prirodnim odlikama Srbije koje nalikuju ambijentu Raja: to je zemlja koja toči med i mleko, u njoj uspevaju svakovrsni pitomi plodovi, njen je vazduh čistiji no igde drugo, klima je blagorodna a zemljom teče Fison (Dunav), kao jedna od četiri rajske reke. Sublimat despotove Srbije predstavlja njena prestonica, čije topografske odlike otvoreno bivaju poistovećene sa ambiijentom Jerusalima. Beograd je, prema Filozofu, bio sedmovrhi grad, što je ne samo nesumnjiva upotreba drevnog toposa prestonice, već i programsko nastojanje da se fortifikacione celine grada poistovete sa idealnom shemom. Unutar tog okvira nalazile su se crkve, svojom pozicijom sasvim slične jerusalimskim, kao čuvari konceptualne suštine programa, odnosno relikvija kroz čiju se moć potvrđuje neposredno prisustvo Boga: Beograd je posvećen Bogorodici, čija je čudotvorna ikona znatno ranije čuvana u gradu, da bi 1521. nestala, ali se njena kopija u katedrali Sv. Stefana i danas poštuje kao paladijum Beča. Uz Bogorodicu kao zaštitnicu grada, što je bila i njena viševekovna uloga u istoriji Carigrada, u gradu su bile smeštene i mošti Sv. Petke, vizantijske carice Sv. Teofano, i, kao vrhunac, desna ruka Sv. cara Konstantina, koja se, po svoj prilici, danas nalazi u riznici Kremlja u koju je, kako izgleda, dugim i komplikovanim putem stigla sredinom XVI stoleća. Rečju, izbor relikvija koje su krasile Beograd umnogome je odstupao od onih, poglavito ipak nacionalnih, kojima se štitila Srbija Nemanjićkog doba. Despotov Beograd u duhovnom pogledu bio je utemeljen na sasvim drugim, univerzalno prepoznatiljivim hrišćanskim kultovima, osmišljen kao tačka emanacije milosti Božije, mesto koje tim svojim svojstvom treba da prihvati sve narode sveta. Odatle nije neobično što je Konstantin Filozof u više mahova Stefana Lazarevića upoređivao sa samim Mojsijem, a sumorne prilike u koje je postepeno tonuo pravoslavni svet Srbiju su uistinu učinile poslednjim slobodnim utočištem življa svih nacija i staleža koje se povlačilo pred Turcima. Tako je nimalo svetla realnost istorijskog trenutka, po fundamentalnim načelima srednjovekovnog načina mišljenja, bila preoblikovana u zapravo željeni splet okolnosti, i očekivani ishod. Vrhunac i istovremeni svršetak takvog, duboko religioznog poimanja stvarnosti, ostvaren je u ingenioznom programu živopisa manastira Resave, u čijim su scenama posvećenim Hristovim čudima, scenama u ambijentu konačnog, nebeskog Jerusalima, sve figure izvedene u savremenim odeždama. Nemajući više nikakvu mogućnost izbora, srpski pravoslavni svet u freskama Resave anticipirao je vlastitu sudbinu kao konačni pečat izabranosti svoje sredine čija se budućnost više nije dala prepoznati u ovozemaljskom životu.
Dr Ivan Stevović, Filozofski fakultet,Odeljenje za istoriju umetnosti. Autor više knjiga i tekstova objavljenih u Srbiji i inostranstvu posvećenih istoriji arhitekture u razdoblju od antičkog Rima do recepcije srednjovekovnih spomenika u periodu Romantizma. Težište istraživanja na arhitekturi srednjovekovne Srbije, Vizantije, i regionalnih liminalnih kulturnih zona poput istočne obale Jadrana.
PROČITAJTE U ISTOM PROJEKTU: viktorija-aladzic-najveci-suboticki-graditelj-titus-mackovic, marina-pavlovic-skulpture-kao-toponimi-beograda-ivan-mestrovic, julka-kuzmanovic-cvetkovic-prokuplje-brdo-hisar-kao-tajna, julka-kuzmanovic-cvetkovic-prokuplje-brdo-hisar-kao-tajna, aleksandar-zograf-suboticka-secesija-u-stripu, viktorija-aladzic-arhitekti-komor-i-jakab-suboticka-arhitektura, ivan-stevovic-sakralna-arhitektura-srednjovekovne-srbije, tamara-tasic-industrijsko-naslede-procesi-osnov-rehabilitacije, bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu, julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, jelena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, https://korzoportal.com/bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura