U projektu „Nepokretno nasleđe u Srbiji“, Viktorija Aladžić nastavlja da predstavlja najznačanije arhitekte subotičke Secesije.Uloga inženjera u graditeljskom razvoju – Titus Mačković i 40 godina karijere graditelja.
Najamna kuća Stevana Milinovića
Kada je nakon povlačenja Turaka, počelo naseljavanje Vojvodine, sredinom 18. veka u okvirima nove države Habsburške monarhije, jedva da je na ovim prostorima bilo inženjera. Svoje kuće, doseljenici su gradili bez nacrta i pomoći inženjera, a tako su se uglavnom i naseljavali, spontano bez ikakvog plana . Prvi su inženjeri na ove prostore dolazili iz drugih delova carstva. Školovanje dece lokalnih stanovnika za inženjere i druge profesije u velikim centrima Monarhije u Beču i Budimpešti, počelo je tek u 19. veku. Ali i tada su za projektovanje važnih građevina pozivani graditelji iz prestonice. Tako se dogodilo i u Subotici. Značajnije građevine gradili su inženjeri koji nisu iz grada, dok su se školovani inženjeri Subotičani, počeli pojavljivati tek u pred kraj 19. veka. Najpoznatiji među njima bio je Titus Mačković. Njegov dolazak u Suboticu nakon nezavršenih studija, poklopio se sa periodom najvećeg razvoja grada i Titus je imao sjajnu priliku da projektuje ogroman broj građevina u toku svoje četrdesetogodišnje karijere. Bilo je više od 400 projekata za najrazličitije tipove objekata, od najamnih palata do prizemnih kuća, od magacina i fabričkih objekata do grobnica.
Titus Mačković rođen je 20. jula 1851. Studirao je u Cirihu, Ahenu i Beču. Putovao je istovremeno u Nemačku, Francusku, Švajcarsku, Englesku, Belgiju, Holandiju i Italiju. Ovaj obilazak Evrope u velikoj meri objašnjava njegov pionirski rad u Subotici i uvođenje novina u subotičku arhitekturu. Do povratka Titusa sa studija stambeni objekti gradili su se u stilu neoklasicizma, tradicionalnim načinom gradnje, ali od početka osamdesetih godina 19. veka počinje izgradnja najamnih palata u stilu neorenesanse čiji vesnici su bili i Titusovi radovi. U Istorijskom arhivu Subotice nisu sačuvani svi projekti koje je uradio Titus Mačković, a neki od njih na samom početku njegove karijere nisu ni bili potpisani. Prvo je bio angažovan kao glavni gradski inženjer (1878 -1879). Pretpostavlja se da je u tom periodu projektovao preuređenje fasade najamne spratne kuće Stevana Milinovića (danas Rudićeva ulica 2) u eklektičnom stilu, za koju je sačuvan projekat iz 1879. godine bez potpisa Možda se radilo o sukobu interesa, jer kao neko ko odobrava gradske projekte, verovatno nije trebalo istovremeno da se bavi projektovanjem.
Najamna kuća Luke Aradskog
Godine 1880. usledio je projekat najamne kuće Simeona Popovića (Petra Drapšina 2), i najamne kuće Luke Aradskog (Štrosmajerova 4), u kojoj je prvi put u jednoj subotičkoj spratnoj kući Titus primenio čelične i profile kao noseće elemente međuspratne tavanice. Do tada su se tavanice izvodile od masivnih drvenih greda. Godine 1881. uradio je projekat kuće Jelisavete Batić (Dimitrija Tucovića 3) takođe u neorenesansnom stilu, nastavljajući da projektuje objekte ovog arhitektonskog stila sve do kraja veka.
Kuća Petra Radišića
Sledeći objekat sa međuspratnom konstrukcijom od gvožđa i plitkim svodovima od opeka („pruski svod”) bio je jednospratna najamna kuća Petra Radišića), koju je Titus Mačković projektovao 1882. godine, danas u ulici Matka Vukovića 9 i jednospratna najamna kuća Ferenca Šimegija koju je Titus projektovao 1885. godine, danas u ulici Maksima Gorkog 25.
Kuća gradonačelnika Lazara Mamužića
Titus Mačković je od 1. jula 1884. do 31. oktobra 1890. godine po drugi put bio glavni gradski inženjer. I u tom periodu projektovao je desetak reprezentativnih spratnih najamnih kuća i palata u centru grada u stilu neorenesanse. Jedan od značajnijih projekata bio je projekat za najamnu palatu tadašnjeg gradonačelnika Subotice Lazara Mamužića Gradonačelnikova kuća je zauzimala ugaonu parcelu između današnjih ulica Đure Đakovića i parka Ferenca Rajhla. Kuća ima osnovu u obliku latiničnog slova „L” a glavna fasada je orjentisana prema reprezentativnom prostoru parka Ferenca Rajhla koji je bio komponovan ispred zgrade željezničke stanice, tadašnjeg simbola napretka i prosperiteta. Fasada palate ima neorenesansna obeležja upućujući nas na težnju ka identifikovanjem sa liberalnim idejama koje je u Beču propagirala buržoazija. Renesansni stil povezivao je građanske liberale Beča, ali i drugih gradova Austro-ugarske sa građanskim društvom Firence, jednog od prvih slobodnih gradova Evrope nakon oslobađanja od stega feudalnih gospodara još u 13. veku. I u unutrašnjoj organizaciji prostora Mamužićeva palata je bila drugačija od većine prethodnih, izgrađenih u Subotici. U ovoj palati vodilo se računa o funkcionalnom diferenciranju i povezivanju prostorija, te je udobnost stanova i njihova funkcionalnost bila daleko veća od stanova u drugim palatama.
Kuća Titusa Mačkovića
Osim neorenesanse Titus je u svojim projektima primenjivao i druge arhitektonske stilove, pre svega neobarok, prvobitno na fasadi svoje stambene palate u današnjoj ulici Braće Radića 4, za koju je uradio projekat 1892, a potom i na fasadi najamne palate Adolfa Vilhajma koju je projektovao 1894. godine (danas u Prvomajskoj ulici 2). To su istovremeno prvi objekti izgrađeni u neobaroknom stilu u Subotici.
Najamna kuća Lajoša Fazakaša
Ovde se ne iscrpljuju inovacije u Titusovoj karijeri. Prekretnicu u arhitekturi Subotice i vesnika nove arhitekture čini svakako najamna kuća Lajoša Fazekaša, danas u ulici Age Mamužića 13). Iako je i sam bio arhitekta, Lajoš Fazekaš je projektovanje ove ugaone dvospratne najamne kuće poverio tada već iskusnomkolegi Titusu Mačkoviću. A Mačković uvek spreman za novine, kao i u prethodnom periodu ne samo što je na fasadi primenio novi arhitektonski stil, odnosno mešavinu stilskih elemenata koji upućuju na uzore u bečkoj geometrijskoj secesiji, već je po prvi put u jednoj subotičkoj građevini projektom predvideo izgradnju međuspratne konstrukcije od armiranog betona.
Bilo kako bilo, graditelji su tih godina sticali prva iskustva u korišćenju betona kao konstruktivnog materijala u Subotici, koji je, u to vreme bio ništa manja novina i na drugim prostorima Evrope. Površnim posmatranjem ova dvospratna najamna kuća podseća na kuću Lazara Mamužića, sa tornjićem na uglu objekta, ali su njeni fasadni dekorativni ukrasi pripadali programu secesije. Titus Mačković sa druge strane, nije prilikom projektovanja najamne palate Lajoša Fazekaša pokazao naročitu spremnost da značajnije promeni ustaljenu šemu organizacije prostora najamnih palata tog vremena. Štaviše stanovi gornjeg sprata u Fazekašovoj kući nisu imali ni kupatila, što je tih godina postala već obavezna prostorija u stanovima. Napredna sa stanovišta reprezentativnog primenjenog stila i materijala, zaostajala je po udobnosti u odnosu na druge slične objekte toga doba. Secesijska dekoracija je na žalost u međuvremenu oljuštena sa fasade objekta, pa ga danas nije moguće videti u punom sjaju.
Detalj sa kuće Ernesta Lendvaia
Nakon Fazekaševe kuće usledilo je još nekoliko projekata spratnih reprezentativnih najamnih kuća koje je radio Titus u stilu bečke i darmštatske secesije.Jednospratnu kuću za zemljoposednika i trgovca Ernesta Lendvaia, danas u Đure Đakovića 19 projektovao je Titus Mačković 1909. godine. Kuća je kako na prizemlju tako i na spratu imala po jedan stan, ali je danas u veoma lošem oronulom stanju. Iste godine Titus je projektovao i dvospratnu najamnu kuću za Jožefa Roznofskog u današnjoj Štrosmajerovoj ulici 22.
Najamna kuća Jozefa Ungara
Godine 1910. za Jožefa Ungara Titus Mačković projektovao je jednospratnu najamnu kuću danas u ulici Đure Đakovića 10 Kuća je bila ugaona sa neprekinutim fasadnim platnom koje se polukružno savijalo oko ugla i svoj izvorni izgled sačuvala je do danas, a 1911. je bio u prilici da projektuje porodičnu kuću subotičkog gradonačelnika Karolja Biroa, koji je nasledio Lazara Mamužića 1902. Ova kuća predstavlja izuzetan primer neogotske arhitekture, dopunjujući Titusov graditeljski opus još jednim arhitektonskim stilom. Danas je kuća prilično oronula i nedavno joj se urušio deo balkona na spratu, nalazi se u zaštićenoj zoni gradskog jezgra i svakako zahteva da se očuva i podvrgne neophodnoj restauraciji.
Ovde su prikazani samo neki od reprezentativnijih primera Titusovog graditeljskog opusa u Subotici. Bez namere da nabrajamo sve projekte koje je uradio u svojoj karijeri, moramo biti svesni činjenice da je u velikoj meri uticao na arhitekturu Subotice, i da iako ne spade među projektante najreprezentativnijih subotičkih objekata kao što su sinagoga, gradska kuća ili Rajhlova palata, svakako predstavlja najvećeg subotičkog graditelja u prošlosti sa opusom projekata koje je retko koji arhitekta mogao da priušti sebi u svojoj karijeri. Osim što se bavio projektovanjem Titus Mačković je bio i vlasnik ciglane koja je osnovana 1879. godine na praznom prostoru južno od grada, pored Senćanskog groblja. Ciglana je pretvorena u deoničarsko društvo 1893. godine koje je posle Prvog svetskog rata imala naziv Prva subotička parna ciglana i tvornica cementne robe d.d. Ciglana je bila izgrađena na 16 jutara, sa kapacitetom pogona od 3.000.000 opeka godišnje uz rad od 150 zaposlenih. Grad nije imao potrebe za tolikim opekama, jer je pored Mačkovićeve ciglane radilo još nekoliko ciglana velikog kapaciteta, tako da je njegova beležila gubitke od osnivanja. Posle smrti osnivača 1919. ciglanu je nasledila njegova sestra Leontina. Od tada je radila samo sa deset odsto kapaciteta, da bi zatim, oronul bila likvidirana 1931. godine.
Danas je većina Titusovih objekata u relativno dobrom stanju. Svi reprezentativni objekti nalaze se u centru grada, u zaštićenoj zoni i u velikoj meri doprinose karakteru centralne gradske zone oformljene na prekretnici između 19. i 20. veka, čuvajući uspomenu na Tirus Mačkovića – velikog subotičkog graditelja.
PROČITAJTE U OKVIRU ISTOG PROJEKTA: marina-pavlovic-skulpture-kao-toponimi-beograda-ivan-mestrovic, julka-kuzmanovic-cvetkovic-prokuplje-brdo-hisar-kao-tajna, zlatko-uzelac-barokni-grad-tvrdava-pancevo, aleksandar-zograf-suboticka-secesija-u-stripu, viktorija-aladzic-arhitekti-komor-i-jakab-suboticka-arhitektura, ivan-stevovic-sakralna-arhitektura-srednjovekovne-srbije, bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu, julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, jelena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura