U projektu „Nepokretno nasleđe u Srbiji“ Bojan Kojičić analizira zrenjaninsku secesiju u arhitekturi, koja je za razliku od one u Subotici (uticaj Pešte), nastajala više pod uticajem bečke škole.
Palata Panji
Stil secesija (art nouveau), kao novi pravac u umetnost i arhitekturi, pojavio se u Velikom Bečkereku na prelazu vekova, preciznije početkom 20. veka, mada još uvek postepeno i u prelazoj formi, kombinovan sa ranijim stilovima (tipičan primer je palata Srpske pravoslavne crkvene opštine i Srpske štedionice iz 1899-1901. godine arhitekte Milana Tabakovića, projektovana u karakterističnom poznom istoricizmu – sa elementima neorenesanse, neobaroka i secesije). Jedan od vesnika promena u arhitektonskom oblikovanju bila je Sinagoga podignuta 1896. godine u istoricizmu sa elementima mavarskog stila, poznatog budimpeštanskog arhitekte Lipota Baumhorna.
Kuća Karla Helmbolda Šeherezada
Vrlo brzo nakon izgradnje jevrejskog hrama, na samom početku 20. veka, zlatar Karlo Helmbold, očigledno inspirisan lepotom sinagoge, finansirao je izgradnju svoje nove zgrade u glavnoj ulici, ali pored dekorativnih, ova zgrada nosi i novine u prostornoj organizaciji: to su mezanin i sprat. Kuća Helmboldovih ili ,,Šeherezada“, kako je dobila ime zbog polihromije fasade i orijentalnog izgleda (mavarski lukovi na prizemlju i spratu), postala je nosilac promena u projektovanju i realizaciji drugačijeg prostornog koncepta: prizemlje dobija isključivo trgovačku namenu koju karakterišu prostrane staklene površine namenjene za izloge, dok su se na mezaninu nalazile kancelarije, a na spratu luksuzni stanovi vlasnika.
Glavna gradska ulica bila je najprivlačniji prostor gde se pokazivao novi arhitektonski ukus bogatog građanstva. Početkom 20. veka polako se transformisala iz stambeno-trgovačkog u izrazito trgovačko-poslovni centar grada. U prvoj deceniji 20. veka izgrađeno je nekoliko značajnih objekata koji su u velikoj meri promenili izgled grada, a nastali su u vreme najvećeg privrednog uspona i najživlje graditeljske aktivnosti i svedoče o tome da je grad postao industrijski, kulturni i finansijski centar regiona. Stil secesiju je prihvatila buržoazija, ali i država kroz projekte javnih zdanja.
Torontalska banka
Jedna od prvih zgrada koja je podignuta za potrebe državne monetarne institucije je Torontalska štedionica iz 1903. godine u glavnoj ulici, oblikovana u duhu kasnog istoricizma i bečke secesije.Iz tog perioda postoje uspeli primeri rekonstrukcija postojećih zgrada koje potiču iz 19. veka, a koje su preoblikovane u novu secesijsku opnu, kao što je bio slučaj sa kućom trgovca Lipota Goldšmita (koja je nastala još u periodu klasicizma) ili kućom časovničara Mihalja Goldberga.
Lipot Goldsmit
Pojedine zgrade dobijaju modifikovana prizemlja sa novim prostranim izlozima secesijske dekoracije, odnosno drvene ili metalne portale koji su objedinjavali ulaz u prodavnice sa izlogom, sa zaštitnim elemenata kao što su roletne, zastori, drvene ili metalne kutije namenjene za izlaganje robe.
Robna kuća Bence i sin
Robna kuća nameštaja ,,Bence i sin” iz 1909. godine u vlasništvu Antona Bencea – osnivača jedne od najuspešnijih fabrika nameštaja u regionu, podignuta, takođe, u glavnoj ulici, kombinuje bečku secesiju sa elementima neobaroka. Projektant Ištvan Detki, o kome se ne zna gotovo ništa, uspešno je iskoristio motive sa monumentalne berlinske robne kuće ,,Varenhaus“ (Wertheim kaufhaus) i prilagodio ih manjim proporcijama. Robna kuća je bila još jedan iskorak u savremenom promišljanju u projektovanju. Ovo je prva savremena robna kuća u gradu koja ima isključivo poslovno-trgovački karakter. Koncepcija građevine odgovara tipu modernih robnih kuća, čija je osnovna odlika u celovitom unutrašnjem prostoru, prostranim staklenim površinama na fasadi i u upotrebi savremenih konstruktivnih materijala i dekorativnih formi (pruski svod i stubovi od livenog gvožđa). Na prelazu vekova, pruski svod postaje intergralni konstruktivni element svake savremene zgrade, koji je omogućavao da se premoste veće površine bez potpornih stubova.
Dvorac Dunđerski, palata sa Begeja
Viši standard građana ispoljio se u izgradnji sve prostranijih, konfornih i reprezentativnijih zgrada. Na desnoj obali reke Begej, koja je u prošlosti predstavljala granicu starog jezgra grada, podignuta je 1906. godine monumentalna poslovno-stambena palata Lazara Dunđerskog. Svojim položajem, palata dominira ovim delom grada, a zajedno sa industrijskim objektima u njenom produžetku čini veoma vrednu arhitektonsku i ambijentalnu celinu. Zgradu, originalnog likovnog izraza, karakteriše fasada nemirnih vijugavih linija i secesijske dekoracije mađarskog uticaja. Projektanti Močanji Karolj i Sekelj Marsel sigurno su bili pod uticajem mađarskog arhitekte Aladar Arkanjija. Jedna od zanimnjivosti i specifičnosti ove secesijske palate je dvorišna fasada na kojoj je malter nanesen u vidu talasa, što, na neki način, u arhitektonskom smislu, odražava okolinu i akvatoriju Begeja.
Uprkos blizini Budimpešte, secesija u Velikom Bečkereku ima više elemenata bečke nego mađarske secesije. Secesiju je prihvatila i državna crkva koja je za svoje potrebe gradila objekte u novom stilu – Engelov konvikt za vaspitanje muške dece u katoličkom duhu iz 1907. smešten dalje od centra grada, u stambenom delu u blizini Begeja i Upravna zgrada Rimokatoličke crkvene opštine (danas Biskupski ordinerijat) arhitekte Ištvana Barta iz 1909. godine. Po oblikovanju unutrašnjeg prostora i svojom spoljašnjom dekoracijom, delo Ištvana Barta smatra se najskladnijim primerom secesijske arhitekture u gradu, a arhitektonski element koji ovu zgradu čini originalnom i posebnom, a izdvaja svojom likovnošću je – doksat na konzolama. Na žalost, njena lokacija je delimično skrivena od pogleda javnosti, jer se nalazi iza dominantne katedrale na glavnom gradskom trgu.
Elekova vila
Prostorna organizacija se dalje usložnjava. To više nisu kuće koje imaju samo dekorativno obrađenu čeonu fasadu, postavljenu u uličnom nizu, već su to slobodnostojeći objekti razuđene osnove na kojima je svaka strana objekta tretirana sa jednakom pažnjom. Sve je više gradskih vila koje se postavljaju na prostor okružen zelenilom. Takav primer je Elekova vila, delo češkog arhitekte Viktora Beneša iz 1910. godine, podignuta na obodu grada u sklopu industrijsko-stambenog kompleksa fabrike šećera. Ovaj reprezentativni stambeni objekat bio je namenjen za stanovanje porodice direktora šećerane. Vila je celovit primer secesijske arhitekture, primenjene umetnosti i dizajna. O tome svedoči očuvan enterijer sa nameštajem, raskošnom drvenarijom, lusterima i živopisnim vitražima čuvene Radionice Marković iz Zagreba. Još jedan primer identičnog urbanističkog koncepta je vila bečkerečkog slikara Jožefa Varkonjija, jednog od osnivača ,,bečkerečkih impresionista“. Duboko uvučeno u središte prostrane parcele, ušuškana u zelenilu i skrivena od pogleda, ovo zdanje skladnih proporcija, uspelo je ostvarenje talentovanog lokalnog projektanta, građevinskog majstora Štifel Mađaša. Karakterišu je svedenost fasadnog platna i široki polukružni prozori, a posebno se izdvaja masivni mansardni krov u kom je smešteno prostrano potkrovlje koje je nekad služilo kao slikarski atelje.
Palata Dunđerski i Elekova vila deo su industrijsko – stambenih kompleksa koji su nastali početkom 20. veka. Secesija je, sa svojom neodoljivom raznolikošću u arhitektonskom oblikovanju, našla primenu i u industrijskoj arhitekturi. Primer je kompleks gradske klanice iz 1913. godine, koju je projektovao Laslo Sekelji, gradski arhitekta Temišvara.
U novom stilu 1913. godine podižu se dve državne osnovne škole u Nemačkom i Opovačkom kvartu, osmišljene u birou arhitekte iz Budimpešte – Ferenc Časara, zatim privatne zdravstvene ustanove (očna bolnica) itd. U ovom periodu, pored školovanih arhitekata koji su dolazili iz većih centara Monarhije, pojavili su se i lokalni projektanti koji su bili u stanju da odgovore izazovima projektovanja savremenih zgrada, gde je bilo neophodno dobro tehničko znanje i upućenost u evropska zbivanja u arhitekturi. Tokom druge i treće decenije 20. veka, stil secesiju konačno je prihvatio i srednji stalež Bečkerečana. Podignute su brojne stambene kuće koje su imale tipičnu secesijsku fasadu, ali im je osnova rasporeda prostora ostala u duhu tradicionalne kuće. Dekoracija fasada ovih kuća bila je raznovrsna, od floralnih i amorfnih motiva do geometrizovanih linija i ljudskih glava. Posebno se izdvajaju kuće sa dekorativnim motivom u vidu stilizovanog pupoljka cveta, koji je postao karakterističan detalj Velikobečkereke secesije. Projektovao ih je građevinski majstor Janoš Panji, jedan od najaktivnijih lokalnih graditelja u tom periodu. Bio je vlasnik parne ciglane i građevinski preduzimač, a po njegovim planovima izgrađeno je na desetine stambenih kuća, nekoliko vila i zgrada. Na vrhuncu svog projektantskog i građevinarskog delovanja, 1926. godine, izgradio je svoju stambenu najamnu palatu u glavnoj ulici, u stilu pozne secesije, u kojoj je koristio, po prvi put primenjenu u građevinarstvu velikog Bečkereka, međuspratnu armirano-betonsku konstrukciju.
Veliki most
Specifično formiranje grada, uslovljeno meandrom Begeja, dovelo je do toga da pojedini delovi grada budu povezivani mostova. Početkom 20. veka stari drveni mostovi zamenjeni su savremenim čeličnim mostovima. Godine 1904. podignut je ,,Veliki most“ (,,Elizabetin most“) poznat pod nazivom ,,Bečkerečka ćuprija“ – jedini objekat te vrste u Vojvodini oblikovan u stilu secesije sa fino stilizovanim geometrijskim i floralnim oblicima filigamski izvedeni u gvožđu. Na žalost, ovaj most je srušen 1969. godine.
Na mnogim javnim i stambenim zgradama vredne zanatske radove predstavljaju kapije, ograde i balkoni oblikovani u secesiji ili u prelaznom stilu. U odnosu na fasade zgrada koje su u mnogim slučajevima pretrpele izmene, broj sačuvanih kapija sa secesijskom ornamentikom je daleko veći.
Ovo materijalno i kulturno svedočanstvo o jednom istorijskom periodu grada danas nameće obavezu čuvanja i stalne brige, jer su secesijska zdanja deo vrednog graditeljskog nasleđa Zrenjanina, a mnoga od njih imaju status kulturnog dobra.
Bojan Kojičić, istoričar umetnosti, Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin
PROČITAJTE U OKVIRU ISTOG PROJEKTA: julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, jelena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura