U novosadskoj Spomen zbirci Pavla Beljanskog u toku je izložba „Mediteran u delima iz kolekcije Pavla Beljanskog“ (14. jul – 2. septembar 2018), autorke Jasmine Jakšić Subić koja potpisuje i prateću publikaciju-katalog. Tekst u fokusu, odeljak „Predeli“ korzoportal prenosi u celini. Foto: Spomen zbirka Pavla Beljanskog
Predeli Mediterana, najstarija i najtrajnija njegova istorija, podstakli su i umetnike iz kolekcije Beljanskog da, slikajući od Azurne obale do Jadranskog primorja, obrise takvih pejzaža sačuvaju u matrici vremena. Retko se na njima pojavljuje samo more, okrenuti su uglavnom ka zaleđu, posmatraju one delove Mediterana koji ih najneposrednije okružuju, a koji u sebi već nose naslage vekova. Neretko se na pejzažima pojavljuju građevine, detalji, svedočanstva o prisutnosti civilizacija, ali i svakodnevnog života. Takav je slučaj i sa najstarijim mediteranskim pejzažem u kolekciji – Borovima(1912) Mališe Glišića (1886–1915). Glišić Borove slika pri kraju boravka u Italiji (1910–1912), putujući po različitim obalama Apeninskog poluostrva, o čemu svedoče nazivi dela iz ovog perioda. U želji da u pejzažima dosegne uzor, Đovanija Segantinija, mediteransko sunce i boje preuzimaju primat na njegovim ostvarenjima. Forma na slikama mu je i dalje snažna, ali kolorističko građenje kompozicije uz pastozne nanose žute, zelene, plave, stvaranje reljefne fakture, te svojevrsna okupanost suncem koju primećujemo na njegovim slikama, govore u prilog tome da je Mediteran u najčistijem obliku, u samom svom središtu, pružio Glišiću materijal za nove umetničke domete. Na Vija Apija, jednom od najstarijih puteva staroga Rima, moguće na putu ka Teračinu, ka Tirenskom moru, Glišić bira motiv ušuškanog seoskog predela, prizemnih kuća, po čijim su se krovovima razlile tople nijanse mediteranskog sunca(Slika iz kolekcije Beljanskog povezuje se motivom s Glišićevim pejzažom iz Narodnog muzeja u Beogradu: Predeo iz Rima – Via Apia (1911). Zbog navođenja naziva predela koji je prikazan, preuzima se pretpostavka da su i Borovi nastali na istom području. Glišić 1912. godine slika i predele Teračina na Tirenskom moru, prim. autorke)
Dva italijanska bora bogatih krošnji u središtu kompozicije, plave senke na vrelom tlu i planina u pozadini doprinose osećaju potpunog mira u prostoru – to je predeo u kome se čovek prilagodio prirodi i njenim zakonitostima.
Uticaje boja Mediterana kod Glišića primetila je i Nadežda Petrović kada je u prikazu „Četvrte jugoslovenske izložbe“ (1912) napisala da „Mališa Glišić ima talenta, njegovi pejzaži, premda pastozno slikani, imaju izraza u formi i tonovima. Predeli su mu motivski dobro birani i u ram uneseni; kontrasti tonova kadmijuma i kobalta sa ultramarinom su mu veoma često uspešno izraženi i harmonisani, naročito onaj koji predstavlja nekoliko grupa kadmijumskih i cinoberskih kuća na suncu, kojim su u zaleđu brda i nebo ljubičaste boje.”(Prema: D. Tošić, „Borovi“, u: J. Jovanov (ur.),Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad, 2009, 128, prim. autorka)
Smrt ova dva umetnika, Nadežde Petrović i Mališe Glišića, obeležila je kraj prve, eksperimentalne faze srpskog impresionizma u koju je Glišić uneo zrake Mediterana, i početak druge s delima mediteranskog ciklusa, naslikanim na Kapriju, Krfu i u okolini Dubrovnika.
Mediteranska ostrva Kapri i Krf, i njihovi krajolici, odigraće važnu ulogu u životima i stvaralačkim dostignućima dvojice srpskih slikara, Koste Miličevića (1877–1920) i Milana Milovanovića (1876–1946), i zauzeti počasno mesto u istoriji srpskog slikarstva. Kapri je za Milovanovića bio najznačajniji od svih njegovih mediteranskih odmorišta. Tu je, okruženmorskim talasima, pod plavim mediteranskim nebom, u prijatnoj ostrvskoj atmosferi s bogatim zelenilom, Mediteran u njemu pokrenuo toplo, lirsko osećanje koje je uslovilo nastanak slika s prizvukom neprekidnog strujanja života i radosti. Ovu liriku Mediterana Milovanović je preneo i na platna koja će naslikati kasnije, tokom 1920. godine, na Jadranskoj obali.
U Miličevićevim slikama s Krfa može se, pored novog kolorizma, pratiti i umetnikov psihološki doživljaj Mediterana. U njima je pored svetle palete, živih boja, kojima je u kolorističkom zamahu podredio i prostor i materiju, prisutna i blaga melanholija obeležena sivoplavim tonovima, u kojima je sažeo svu aktuelnu tragediju svog bića i naraštaja.
Neodvojivost istorije tla i civilizacije, primećujemo i na pejzažima Koste Miličevića i Milana Milovanovića u kolekciji Beljanskog. Iz ovog perioda uzleta srpskog impresionizma u susretu s Mediteranom, Beljanski je izabrao po dve slike Miličevića i Milovanovića. Obe Miličevićeve slike nastale su 1916. godine, po pristizanju srpske vojske na Krf, kada onu slikarskoj potrazi nalazi motive koji su bliski njegovom kontinentalnom senzibilitetu – na njega more ne ostavlja značajan utisak (S vojskom je na ostrvo stigao i mladi Pavle Beljanski (1892–1965) i iste godine se s Krfa uputio na nastavak školovanja u Pariz. Možda jei stoga dva Miličevićeva krfska motiva uključio u kolekciju. Jedinica Koste Miličevića bila je smeštena u selu povučenom od obale, Potamosu,prim. autorka)
Povlači se u unutrašnjost ostrva da slika, a u njegova platna ulaze novi mediteranski elementi: čempresi, porušene crkve, usporeni seoski život mediteranskog podneblja sa svojim motivima i postaju deo njegovih ostvarenja. U Motivu sa Krfa ruševine crkve u pozadini već je polako skrila priroda, a dominiraju još uvek umetniku bliski smeđi tonovi, u atmosferi lirskoj i melanholičnoj, uz svest o prolaznosti.
Toplu vedrinu mediteranskog podneblja naslućujemo i na pejzažu Milana Milovanovića Paraklis manastira Savine(1920). Milovanović je do tada već prošao svoj impresionistički razvoj u susretima s Mediteranom, od hilandarskih pejzaža (1907. i 1910), preko oporavka od strahota Velikog rata i boravka u Francuskoj i Italiji. U njegove motive se već duboko urezao mediteranski duh. Kada se 1919. godine vratio u zemlju u potrazi za novim inspiracijama nastavio je put ka Crnogorskom primorju i Dubrovniku. Na Crnogorskom primorju, u manastiru Savina kod Herceg Novog nalazi motiv paraklisa koji slika pod uticajem postimpresionističkih, divizionističkih tendencijakoje sigurno primenjuje na svojim platnima. Igru senki jadranskog sunca na kamenom paraklisu Milovanović potencira, uprkos senovitom položaju motiva, okruženog bujnim zelenilom. I na ovoj slici priroda preuzima primat nad ljudskom tvorevinom.
Mediteran je usled istorijskih okolnosti odigrao ključnu ulogu u razvoju zakasnelog srpskog impresionističkog i postimpresionističkog slikarstva. Bojama, svetlom, inspirativnim pejzažima pružio je mogućnost jednoj umetničkoj generaciji da izmeni slikarske ideje, da približi nacionalno slikarstvo tendencijama koje su u zapadnom svetu već bile valorizovane i postale deo muzejskih fondova. Ovi umetnici su sa aktivne likovne scene postepeno nestajali tokom i neposredno posle Prvog svetskog rata, pojedini gubitkom života, dok su drugi gubili stvaralačku snagu. Nova generacija pristizala je s novim idejama, među njima i prijatelji Pavla Beljanskog, čiji su radovi bili u skladu s njegovim ukusom.
Mediteranski predeli druge generacije modernista u kolekciji Beljanskog mogu se sagledati i prema mestu nastanka: Azurna obala ili Jadransko primorje, iako su mnogi stvarali na obe destinacije. Na Azurnu obalu su se uputili jugoslovenski umetnici koji su krajem dvadesetih godina dvadesetog veka stvarali u Parizu, a za čije je radove Beljanski počeo intenzivno da se interesuje i da ih kupuje upravo u tom periodu (Kod većine pripadnika ove generacije su osnovni uticaji Sezana, ali i Bonara, Vijara, umetnika intimističkog prosedea. Stvaralaštvo im je u okvirima aktuelnih ideja ubrzanog urbanog života u kome se kao motivi sve više nameću gradski pejzaž i enterijeri, ali i pozicija umetnika u takvom okruženju, prim.autorka)
U novom odnosu prema kolorizmu, čitav umetnički pokret krenuo je iz Pariza put Francuske rivijere. Mnogim već priznatim umetnicima je u proširivanju inspiracija, nalaženju novih motiva i novih kolorita pogodovao život mediteranskog podneblja posle pariske vreve. Ovom pokretu povratka prirodi i izvornosti, priključili su se i pojedini slikari poreklom iz jugoslovenskih krajeva, među njima i Marko Čelebonović (1902–1986), koji je na ovom putu otišao najdalje i trajno postao žitelj Mediterana. Sa suprugom Freni proveo je leto 1925. godine u Sen Tropeuu iznajmljenoj kući, a zatim su odlučili da se trajno nastane u tom tada malom ribarskom mestu (U Sen Tropeu je živeo i Pol Sinjak, preko koga Čelebonović upoznaje i druge umetnike „koji su posećivali ovo mesto: Vijara, Bonara, Rusela, Salomona, Mangena, Markea, Kamoena, Segonzaka, Lonoa, Saburoa“,što će mu biti od pomoći i u etabliranju na francuskoj umetničkoj sceni.Uporedi: J. Jovanov, Kreativni univerzum Marka Čelebonovića, Kulturni centar Francuske, Beograd 2010, 9. Prim.autorka)
Kada je Čelebonović 1929. godine sagradio imanje „Les Orangers“ počeli su intenzivno da mu dolaze i prijatelji iz Pariza: Stojan Aralica, Marino Tartalja, Milo Milunović, Milivoj Uzelac, Sreten Stojanović i drugi, formirajući svojevrsnu „umetničku koloniju“ stvaralaca jugoslovenskog porekla.
Među slikama Stojana Aralice nastalim tada u Sen Tropeu je i Plava kapija(1930), koju je Beljanski otkupio za svoju kolekciju. Međutim, Azurna obala nije u većoj meri izmenila Araličin već izgrađen slikarski prosede.On se i ranije susreo sa Mediteranom, kada se 1920. godine sa Zlatkom Šuletnićem uputio ka Španiji i Severnoj Africi i sa tog putovanja izložio slike inspirisane Orijentom u Ulrihovom salonu 1921. godine. Njegova umetnost se menja dolaskom u Pariz 1926. godine i upoznavanjem sa aktuelnom umetničkom scenom: „Pariz. On je jedna od najvećih prekretnica u mom likovnom stvaralaštvu“, izjavio je 1972. Godine (Dokumentarna emisija Stojan Aralica, RTB, 1972, Dokumentacija Spomen-zbirke Pavla Beljanskog. Prim.autorka)
Plava kapija svedoči i da je u susretima sa obalama Sredozemlja bio dosledan, te da nije očekivano koristio more kao motiv, već je inspiraciju nalazio u predstavama svakodnevnog okruženja, u kome dominiraju crveni i smeđi tonovi kuća i zemlje, zelenilo drveća i baštenskog bilja, a u kome boje mora nalazimo na kapiji po kojoj slika nosi naziv.
S druge strane, koloritni pejzaži Azurne obale ostavili su duboku impresiju na Petra Lubardu (1907–1974) koji se 1938. godine javio s dva pisma Pavlu Beljanskom iz Kanjaopisući predele sa kojima se susreće: „Jug Francuske je jako interesantan, i od velike ga je koristi razgledati, jer tek onda se dobro vidi kako su francuski slikari crpli stvari iz prirode. Boja je na jugu dominantna, ona je toliko jaka da se gubi svaka forma. Toga naš pejsaž u tolikoj mjeri nema, ali je sa drugog bar isto toliko interesantan, a za nas svakako još interesantniji“ (P. Lubarda, Pismo upućeno Pavlu Beljanskom, Kanj, 8. 8. 1938, SZPB D 33; Pismo slične sadržine je Petar Lubarda uputio Pavlu Beljanskomi u Beograd (SZPB D 32). Prim.autorka)
Da je za njegovo slikarstvo ovo putovanje, kao i poređenje pejzaža Azurne i Jadranske obale bilo podsticajno za nova istraživanja crnogorskih predela, pokazuju i dela koja su nastala u narednom periodu.
Predeli Jadranske obale postaju tokom četvrte decenije dvadesetog veka značajna umetnička inspiracija Milanu Konjoviću, Petru Dobroviću, Stojanu Aralici i drugim slikarima iz kolekcije Pavla Beljanskog. Letnje mesece često su provodili u Dubrovniku i njegovoj okolini, u periodu kada je grad zahvaljujući istoričaru umetnosti, slikaru, likovnom kritičaru i konzervatoru Kosti Strajniću postao važan centar moderne umetničke scene. Strajnić je držao svojevrsni „seminar“ za mlade umetnike i nudio im višeslojna i bogata iskustva, često u direktnim kontaktima s Dobrovićem, Konjovićem, Aralicom, Lubardom, Šulentićem, Krizmanom, Mišom, Postružnikom, umetnicima koji su kod njega boravili (I. Viđen (prir.),Strajnićevzbornik, Dubrovnik–Zagreb, 2009, 239. Prim.autorka)
Njegov stav da „treba slikati instiktom“ nalazio je svoj oslonac u kolorizmu i brzom i dinamičnom slikanju Dobrovića i Konjovića. U kolekciji Pavla Beljanskog nema dela Milana Konjovića nastalih u Mlinima ili Cavtatu u periodu od 1932. do 1935. godine, ali upravo će se tada na primorju promeniti njegov umetnički rukopis, te umesto pariskog plavetnila od 1932. u Konjovićevom slikarstvu počinju da dominiraju druge boje: zelena, oker i crvenkastomrki tonovi (I. Lang, Milan Konjović (1898–1993), Galerija „Milan Konjović“, Sombor 2010, 60.Ovaj kolorit će se vremenom sve više bogatiti, crvena boja će postajati dominantna, i Konjović će je primenjivati i na slikama koje nastaju u njegovom rodnom Somboru i okolini, kao što je slučaj sa slikom Žetva(1936) iz kolekcije Beljanskog. Prim.autorka)
Mediteranske boje će kroz vedutu Gruškog zaliva ući i na platno Jovana Bijelića (1884–1964) iz kolekcije Beljanskog: Primorje(1932). Početak četvrte decenije dvadesetog veka Bijelić je proveo na Jadranskom primorju, gde nastaje znatan broj i slika sa motivom Dubrovnika(u kome prijateljuje sa Strajnićem) i okoline. Panorama ovog zaliva jedan je od omiljenih Bijelićevih primorskih motiva, osnovni podsticaj za delo, ali Bijelić potencira pikturalno u smeni primorskih boja, plave, zelene, bele i smeđe, s akcentima crvenih krovova, u maniru koji je pojedine kritičare podsetio na fovistički, „ali ne karakterom svoje boje, već odnosom prema motivu“ (L. Trifunović, Srpsko slikarstvo 1900 – 1950, Srpska književna zadruga, Beograd 2014, 237. Prim.autorka)
I ovde ponavlja osnovni afinitet da u prvi plan slike postavi arhitekturu primorskog kraja s raskošnom mediteranskom faunom. U daljini, kroz tesnac, pruža se pogled ka beskrajnoj vodi i beskrajnom nebu Mediterana.
Iako Dubrovčanin rodom, za Ignjata Joba (1895–1936) su Jadranska ostrva, posebno Brač gde se seli krajem treće decenije dvadesetog veka, bila neiscrpna inspiracija. Na ovom ostrvu započinje najplodniji period njegovog stvaralaštva u kome napušta narativno slikarstvo, beležeći impulsivne, intimne doživljaje predela i ljudi, kroz portrete i žanr scene. Sve ove elemente Jobovog stvaralaštva primećujemo i na delima iz kolekcije.
Dalmatinski pejzaž (1930/31), Lumbarda(1933) i Supetar(1935)već motivima nude mediteranske predele. Kod dve slike nastale na Braču (Dalmatinski pejzaž i Supetar) pojavljuje se i more, ali samo u naznakama. Job se koncentriše na dinamiku tla, bujni svet prirode i kuće ušuškane uz samu obalu ostrva i koristi ih u građenju kompozicije slike. Kod Lumbarde Job zalazi dublje u ostrvo, za motiv uzima Velu Glavicu na Korčuli, gde boravi dva meseca 1933. godine. Tu nesputano, čini se u dahu, beleži pejzaž u kome se zelenkasti tonovi rastinja smenjuju sa crvenicom koja nas vodi ka brežuljku sa svetlim primorskim kućama crvenih krovova i planinskim vencem u pozadini nad kojim su samo nebo i sunce. To sazvučje plave, crvene i zelene dominira na svim platnima Ignjata Joba, potvrđujući da su boje Mediterana bile njegovo osnovno polazište: „Nigdje ovako zelenihmaslina, nigdje ovako obojenih kućica i krovova, nigdje ove svjetlosti i zelenila neba, a roza kamenja i gomila“ (Job o Supetru, 1935, prema: Z. Maković, Ignjat Job: VatraMediterana, Galerija Klovićevi dvori, Zagreb, 2016. Prim.autorka)
U Primorskom predelu (1936) Ivana Radovića, kao i kod Ignjata Joba, dominiraju zeleni i plavi tonovi vegetacije i mora u kontrastu s crvenkastim tonovima tla. U harmoniji kontrastnih boja, ovaj predeo donosi toplinu mirnog zaleđa s pogledom ka pučini. U bojama neba možemo da naslutimo odraz njegovih ravničarskih slika, kod kojih je kao po pravilu prisutna linija horizonta. Na mediteranskom predelu koji Radović posmatra sa brežuljka sliku zatvara ostrvom u daljini.Prisutan koloristički zamah sugeriše da je Radović tokom slikarskog istraživanja na moru otkrio „zvuk adekvatan intenzitetu njegovog opšteg unutrašnjeg doživljaja i osećaja bliske povezanosti sa suštinom, vrednostima i bogatstvom prirode“ (Ž. Gvozdenović, „Primorski predeo” u: J.Jovanov (ur.), Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, 2009, 178. Prim.autorka)
Živko Stojsavljević (1900–1978) je rođen na primorju i školovan na Apeninskom poluostrvu i u svoja dela utkao je neprekidne povratke različitim obalama Sredozemlja. U njegovom će se opusu naći čitav niz slika s primorskim lukama, morem, ostrvima, rimskim i venecijanskim vedutama (U Likovnoj zbirci Dokumentarnog fonda Spomen-zbirke Pavla Beljanskog čuvaju se icrteži s ovim motivima, svedočanstva o umetnikovim putovanjima po Sredozemlju tokom šeste i sedme decenije dvadesetog veka: Venecija (SZPB L 838; SZPB L 841,SZPB L 842),Rim(SZPB L 835, SZPB L 840), kao i Sa Šipana (SZPB L 823), (prim.autorka).
Međutim, u kolekciji Beljanskog zastupljen je s drugačijim motivima iz pozne faze stvaralaštva:Motiv iz primorja (1963) nije više luka s brodovima ili plaža s koje se posmatraju priobalni predeli i more, ribari i riva, gde život protiče u neprekidnoj borbi i istovremenom saglasju čoveka i prirode (K. Novaković, Živko Stojsavljević: život i delo, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad 2006. prim.autorka)
Ovaj pejzaž je pogled u duboko zaleđe gde je trava narandžasta, krovovi crveni, gde samo poneki zeleni pasaž ili kameni zid prekidaju dominaciju toplote, a bela kuća u daljini naglašava plavetnila planina u daljini i neba. I sve je u boji, zažareno, a mirno. Motiv iz primorja je ujedno i među poslednjim delima koje je Beljanski uneo u kolekciju, u vreme kada je Spomen-zbirka već bila otvorena za javnost. Sa umetnikom je zamenio njegov raniji rad, Motiv sa Ade Ciganlije(1953), i uvrstivši Motiv iz primorja u kolekciju, uz već prisutne Ribe, odao priznanje Stojsavljeviću za novi koloristički uzlet.
Predeli Mediterana u kolekciji Pavla Beljanskog nude izobilje različitih umetničkih inspiracija i tek na nekoliko primera prisutna je samo priroda. Na njima je skoro po pravilu vidljiv uticajpreplitanja istorije i njenih trajanja, a umetnička potreba da se predeo zabeleži kao da nužno povlači i podsetnike na slojevitost mediteranskog nasleđa. Raskošno zelenilo, plavetnila neba i mora, tople boje zemlje i sunčeva svetlost koji dominiraju na ovim slikama daju primat prirodi, uprkos prisutnim intervencijama ljudske ruke.
Oprema teksta korzoportal
PROČITAJTE I: pavle-beljanski-prijatelj-umetnika, izlozba-lubarda-1904-1974-2017-jos-putuje, foto-esej-dogodine-u-isto-vreme, moja-porodica-i-druge-zivotinje, sentandreja-kao-mediteranski-grad, memento-mori-oliver-dragojevic