Arhitekta Tamara Tasić u autorskom tekstu (projekat korzoportala “Nepokretno nasleđe u Srbiji”) analizira procese za rehabilitaciju generalno zapuštenog, ali potencijalno atraktivnog segmenta kulturnog nasleđa, pod krovnim imenom – industrijsko nasleđe. Pošla je od osnovne definicije nepokretnog industrijskog nasleđa kao skupa privrednih/ inženjerskih građevina, njima pratećih građevina stambene, narodne, verske i javne arhitekture razvrstanih po grupama i tipovima sa pripadajućim pejzažom, da bi ga sistematizovala u hronološki okvir nastanka od početka 18. do sredine 20. veka.
Dani evropske baštine, Pančevo, 16. septembar 2007.
Objekti, kompleksi i pejzaži industrijskog nasleđa su materijalno svedočanstvo mnogih značajnih procesa koja su se odigravala na ovim prostorima istovremeno, posledično i preplitala se u periodu od dva veka – doba prosvetiteljstva sa kultovima razuma, znanja, slobode i rada koje donosi nove društvene vrednosti i odnose, doba industrijskih revolucija, pronalazaka parne mašine, nafte i električne energije, gvožđa i čelika, motora sa unutrašnjim sagorevanjem, motora na naizmeničnu struju,.. primena čelika, gvožđa i armiranog betona u građenju, doba nauke i tehnike, doba profita i kapitala, prefabrikacije i tipske izgradnje, velikih migracija, urbanizacije, doba secesije, bauhausa, funkcionalizma i moderne, doba radničkih pokreta, i tako dalje.
Raspoređivanjem ovih vrsta baštine po mapi teritorije Republike, uvideli bismo smislene koncentracije jedne vrste baštine u nekim predelima i potpuno ili delimično odsustvo drugih vrsta, što je i logično. Takođe bismo videli da teritorijalna nadležnost službi zaštite ne prati nasleđe po vrstama i ne prati ih čak ni u celosti jer je rukovođena administrativnom podelom teritorije. Tako dolazimo do diskontinuiteta u vrednovanju, zaštiti i promociji segmenata jedne celine, koja može predstavljati značajno nasleđe. Na primer, deo Dunava koji protiče kroz našu zemlju, sa svim svojim specifičnostima i „jako uzročnom“ baštinom, teritorijalno je podeljen u nadležnost pet institucija zaštite koja se bave nepokretnim nasleđem.
Proces istraživanja uzroka i prilika geneze industrijskog, i svakog drugog nasleđa, uz sagledavanje paralelnih procesa, valorizacija, dokumentovanje, zaštita, organizovanje radionica i promocija, izrada studija mora biti poveren stalnom timu stručnjaka različitih profila. Ovakav proces rada umnogome podseća na deo promišljenih procesa koji su uzrokovali i omogućili razvoj dela spomeničke baštine i već su deo procesa rehabilitacije.
Kako je počelo
Polazeći od Preporuke o merama promovisanja integrativne zaštite, koja ističe da se celine koje imaju istorijski, arheološki, umetnički, naučni, socijalni, tehnički ili kulturni značaj ne mogu ograničiti samo na zgrade već da obuhvataju i pokretno nasleđe koje se u tim zgradama nalazi, a pogotovo u slučaju objekata tehničke kulture gde su „zgrada i mašina nastajale istovremeno, jedna zbog druge“, oktobra 2003. godine su Odbor Srpske akademije nauka i umetnosti za arheologiju i Zavod za zaštitu spomenika kulture u Pančevu sačinili Ugovor o naučnoj saradnji rekognosciranja industrijskog nasleđa teritorije jugoistočnog dela srpskog Banata. Hronološki okvir istraživanja je razdoblje od početka 18. do sredine 20. veka.
Spomenici Industrijskog nasleđa u Južnom Banatu
Prioritetni cilj projekta bio je da se nakon evidentiranja svih objekata i kompleksa (koji su utvrđeni za nepokretna kulturna dobra, u postupku utvrđivanja su i, do tada neevidentiranih, a nesumnjivo značajnih objekata industrijskog nasleđa), na pomenutoj teritoriji, utvrde spomenička svojstva, sa stanovišta institucija koje vode brigu o nepokretnim kulturnim dobrima (Zavod za zaštitu spomenika kulture u Pančevu) i o pokretnim kulturnim dobrima u njima (Muzej nauke i tehnike u Beogradu), da pokretno i nepokretno – zajedno (sačinjavanjem zajedničkog predloga za utvrđivanje od strane ove dve institucije) uđu u pravnu proceduru za utvrđivanje za kulturna dobra, te zaštite – primenom mera zaštite kojima se obezbeđuje fizičko očuvanje, restauracija i unapređenje.
Paralelni cilj bio je i da se ukaže na fenomen istorijskog perioda, čiji smo saučesnici i svedoci, u kome ovi monumentalni i promišljeno građeni i oblikovani objekti, kompleksi i celine, bivaju napušteni od svojih prvobitnih namena (razvojem tehnologije), te potpuno napušteni ili nesrećno zaposednuti privremenim, neadekvatnim namenama. Ovo su kompleksi kvalitetno zidanih objekata velikih kapaciteta, sa spomeničkim svojstvima koja su odraz vremena privredne, industrijske i saobraćajne ekspanzije.
Kao najveća koncentracija značajnih objekata i kompleksa industrijskog nasleđa, gde su mnogima neophodne hitne intervencije, izdvojena je celina Stara industrijska zona Pančeva. Tada je shvaćeno da su edukacija i javna promocija ideje o aktiviranju i revitalizaciji lokacija napuštenih namenom (procesima, životom) jedno od sredstava za dobijanje sistematske podrške i stalne brige države.
Radionica u Staroj pivari u Pančevu, Dani evropske baštine 2007.
Stara industrijska zona Pančeva, detektovana kao „velika koncentracija objekata i kompleksa industrijskog nasleđa čiji značaj prevazilazi lokalne okvire“, uvrštena je u programe za utvrđivanje za prostornu kulturno-istorijsku celinu. Po stalnim kontaktima sa Ministarstvom kulture Republike Srbije, koje prepoznaje značaj i potrebu za rehabilitacijom kulturnog nasleđa i sprovodi programe Saveta Evrope u oblasti kulturnog nasleđa, i na njihovu inicijativu, 2005. godine izrađena je Preliminarna tehnička procena arhitektonskog i arheološkog nasleđa u jugoistočnoj Evropi za lokalitet – Stara industrijska zona Pančeva. Ovaj dokument se izrađuje u Okviru integrisanog Plana Projekta obnove / Prikaz arhitektonskog i arheološkog nasleđa, Regionalnog programa za kulturno i prirodno nasleđe jugoistočne Evrope Saveta Evrope i Evropske komisije. Dokument je usvojen od strane Ministarstva kulture i medija Republike Srbije i Ministarstva spoljnih poslova Srbije i Crne Gore 25. januara 2006. godine i postavljen je na sajt Saveta Evrope.
U poglavlju „Studija izvodljivosti“, ovog dokumenta, navodi se: Stara industrijska zona Pančeva u okviru ”ekološke zone” treba da bude projekat od izuzetnog značaja sa aspekta značaja industrijskog nasleđa i kao hitna potreba za pronalaženjem alternativnih izvora prihoda za stanovništvo i omogućavanje javnog pristupa u cilju korišćenja cele zone, razvoja turizma i vraćanja svesti o nasleđu i identitetu. Pošto projekat obuhvata život cele zajednice, potreban je mnogo širi aspekt od tehničkog i arhitektonskog. Ovaj projekat uključuje stručnjake iz raznih oblasti: ekonomije, planiranja, ekologije, sociologije, turizma, itd. Studija izvodljivosti treba da bude pre razvojni program nego program zaštite spomenika. To je razlog zašto je neophodno otvoriti proceduru za plan upravljanja lokalitetom, sa fazama razvoja, definisanjem kratkoročnih, srednjoročnih i dugoročnih planova i zajedničke odgovornosti.“
Publikacija Industrijsko nasleđe Južnog Banata
Kao rezultat trogodišnjeg istraživanja (2003-05) Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Pančevu, zajedno sa Rifatom Kulenovićem, arheologom, tada višim kustosom u Muzeju nauke i tehnike (ispred SANU-a) nastao je ”Ilustrovani vodič – Južni Banat – Industrijsko nasleđe”, koji je promovisao industrijsko nasleđe ove teritorije 2006. godine, sa još dva reprinta, zaključno sa 2011. godinom.
Revalorizacija stava
Prilikom valorizacije, u timskom radu, izdvojene su dve grupe objekata i kompleksa kojima je posvećena naročita pažnja i koje će postati okosnica u revalorizaciji mog „konzervatorskog“ stava u to vreme, te odnosa prema industrijskom nasleđu.
U prvoj grupi su se našli objekti koji su od svog nastanka do danas neprekidno u prvobitnoj funkciji ili su u radnom stanju, kao svedočanstvo trajanja privrednog, industrijskog i tehnološkog procesa. Ovoj grupi pripadaju mlinovi u Opovu i Straži, crpna stanica u Dubovcu, brojne železničke stanice i drveni magacini uz njih, od kojih se izdvaja železnička stanica u Vršcu, brojne ciglane u Debeljači u drugim mestima i tako dalje. Građevinske forme, zgrade i korpusi se, u ovom kontekstu, sagledavaju sekundarno – kao „forma koja štiti suštinu“.
Drugu grupu su sačinjavali značajni objekti i celine, koji su napušteni od svojih prvobitnih tehnologija, bez namene i korisnika ili sa sporadičnom i neadekvatnom namenom. Ovoj grupi pripadaju svetionici, Svilara, Pivara, magacini i mlinovi u Pančevu, most u Pločici, vetrenjača-bunar u Šušari, itd. U ovoj grupi objekata su potrebne hitne intervencije i program zaštite i permanentnog korišćenja u cilju oživljavanja ovakvih zona unutar već živih sredina, jer su usled nekorišćenja i neodržavanja fizički ugroženi. Ovde se građevinske forme, zgrade i korpusi, sagledavaju kao materijalno svedočanstvo istorije -„forma“ („one neke suštine“) koja je fizički ugrožena.
Ponovno vrednovanje konzervatorskog stava, podrazumeva potvrdu jasne postavke da forma lako prati raznorodne proizvodne, socijalne, ekonomske i životne procese i izražava sumnju u održivost obrnutih postavki – ubacivanje kontrolisanih životnih procesa u zatečene strukture i forme. Na formiranje ovakvog stava umnogome je doprinelo istraživanje specifikuma industrijskog nasleđa i saradnja sa kolegom Rifatom Kulenovićem. Odlazak na teren doneo je iskustvo rekognosciranja „retkih muzejskih postavki, koje još i rade“ i otkrivanje autentičnih proizvodnih, socijalnih, ekonomsko-životnih procesa koji traju, i koje forma, u gotovo nepromenjenom obliku onda lako prati”.
Sledi rad dokumentovanja i promocije industrijskog nasleđa
Stručnjaci u poseti Senjskom Rudniku
Integraciju kulturnog nasleđa u savremene procese i razvojne planove koji se očitavaju kroz gradograditeljske strukture, treba posmatrati iz više uglova, i sa stanovišta projektanta, urbaniste, sociologa, ekonomiste, itd. Uočljivo je izvesno nepromišljanje i nespremnost struke u institucionalnim okvirima za promenu perspektive i zajedničku komunikaciju zarad cilja koji bi trebao biti zajednički. Brojni su razlozi takvog, zatečenog stanja, ali, uprkos tome (ili možda baš zbog toga), stručnjaci različitih profila, okupljeni oko udruženja građana, povezujući institucije, lokalno stanovništvo i „entuzijaste svih vrsta“, omogućavaju da procesi vrednovanja, promocije i rehabilitacije nasleđa, nastave da se razvijaju jednim drugim, „alternativnim“ putem.
Publikacija Senjski Rudnik, Industrijsko nasleđe
Kao rezultat opsežnih istraživanja, Asocijacija za rehabilitaciju kulturnog nasleđa je 2009. objavila Ilustrovani vodič – Senjski rudnik – Industrijsko nasleđe, finansiran od strane Swedish International Development Cooperation Agency.
Stručna preporuka – Formiranje stručnih timova po vrstama nasleđa
U poslednjih nekoliko godina rada na istraživanju, pokušajima pronalaženja ispravnog puta za valorizaciju kako bi se utvrdili putevi za delovanje, kao i po iskustvima promocije industrijskog nasleđa, nametnule su se sledeći predlozi za dalje delovanje:
– definisati hronološke okvire za zadati predmet istraživanja – zatečene fizičke strukture privrednih građevina predindustrijskog doba, manufakturna proizvodnja, Prva i Druga industrijska revolucija, geneza tehnoloških procesa, migracije uslovljene otvaranjem radnih mesta i formiranje i trajanje života u industrijskom naselju sa svim pratećim fizičkim strukturama.
– redefinisati vrste spomeničke baštine, njihove grupe i tipove
– redefinisati stručne stavove i pristupe, jačati „mrežu stručnih isnstitucija“ kroz zajednički rad na nasleđu, podrediti svoje znanje nasleđu, uspostaviti komunikaciju sa svim prepoznatim akterima u procesima zaštite i rehabilitacije
– formirati timove stručnjaka za unapred definisanu vrstu baštine u okvirima njenih prirodnih okvira. Potrebno je posebna znanja stručnjaka usmeriti ka određenim vrstama nasleđa. Potrebno je da stručno znanje i iskustvo služe rehabilitaciji nasleđa, i nikako ne obrnuto.
Stručnjaci u poseti Staroj livnici u Kragujevcu
Jedan od pokušaja sprovođenja ovakve ideje, bilo je formiranje Stručnog tima od strane Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije, koje je, kao spona između Ministarstva i lokalne samouprave, zajedno sa stručnjacima Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu, tokom 2012. i 2013. godine iznedrilo Odluku o utvrđivanju Vojno-tehničkog zavoda u Kragujevcu“ za prostornu kulturno-istorijsku celinu. Ova Odluka se danas sprovodi kroz dalju razradu urbanističkim planovima i Studijama zaštite. I ovaj je rad pratio Ilustrovani vodič pomenute zaštićene celine, kao promocija procesa u prostoru.
Publikacije Vojno-tehnički zavod u Kragujevcu, 2013.
Svi pomenuti ilustrovani vodiči su objavljeni dvojezično na srpskom i engleskom jeziku, na podjednako stručan i popularan način, da bi domaću i inostranu javnost upoznali za bogatstvom industrijskog nasleđa u Srbiji, problematikom oko čuvanja, vrednovanja i korišćenja spomenika i spomeničkih celina i primerima pozitivne konzervatorske prakse.
Tamara Tasić, arhitekta, ARCH, Asocijacija za rehabilitaciju kulturnog nasleđa
PROČITAJTE U OKVIRU ISTOG PROJEKTA: bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu, julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, jelena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura