Ruska avangarda nastala početkom 20. veka kao “umetnost za novog čoveka“, prvo veličana, zatim zabranjivana, danas ponovo prihvaćena, predstavlja pokret koji je obeležio svetsku istoriju umetnosti. Izložbu u Muzeju istorije Jugoslavije na kojoj je oko stotinu likovnih i dela primenjene umetnosti iz ovog perioda, osvetljavaju i predavanja. Irina Subotić govorila je ovog vikenda o prisustvu i recepciji ruske avangarde u jugoslovenskom Zenitizmu. Korzoportal uz dozvolu autorke objavljuje delove izlaganja.
Irina Subotić poznavala je Ljubomira Micića i lično kao osnivača časopisa Zenit (prvi broj objavljen 1. februara 1921), istražuje njegov rad više decenija, pa je svaka njena reč imala dimenziju više od arhivske papirnate građe. Pred prepunom salom publike, sedelo se i na parketu, u kojoj su bili i studenti iz Novog Sada i Osijeka, predstavila je različite aspekte ruske avangarde u jugoslovenskom Zenitizmu…
Irina Subotić na predavanju
Izvore veza izmedju ruskih i jugoslovenskih avangardnih umetnika početkom dvadesetih godina nalazimo – kao što se to može i očekivati – u Berlinu gde je osnivač i glavni ideolog zenitizma, Ljubomir Micić (1896-1971) sa suprugom Anuškom, u zenitizmu poznatom kao Nina-Naj, boravio u leto 1922. godine i – između ostalog – uspostavio kontakte se urednicima časopisa Vešć/Gegenstand/Objet Iljom Erenburgom i Lazarom El Lissitzkym. Pokrenut februara 1921. godine, časopis Zenit, kao jugoslovensko glasilo za novu umetnost i kulturu, započeo je svoju programsku orijentaciju istovremeno na nacionalnom i internacionalnom planu, uključujući postulate koje je ruska avangarda u prethodnom razdoblju već proizvela i preživela (okretanje folklornim i arhaičnim formama, zaum, montaža). Micić je svojim životnim putem desakralizovao tradicionalnu patrijarhalnu sredinu iz koje je ponikao… Gigantskim skokom iz očevog idiličnog malog rodnog mesta (srpska porodica iz Banije u Hrvatskoj), preko gradića, kao što su Glina i Karlovac, gde je prvi put doživeo novo doba oličeno železnicom, bioskopom, putujućim pozorištem i cirkusom, Micić je uleteo u Zagreb. Mladi pesnik i poverenik Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba u tek ujedinjenoj državi, brzo se napajao saznanjima i postao balkanski kosmopolita. Beograd je bio velika čežnja ali će i u njemu da doživi životna razočarenja. Pokreću ga raznorodne nove ideje koje spaja u svom časopisu Zenit, jedinom forumu Zenitizma, pored Biblioteke Zenit u kojoj su izdavane publikacije, romani i zbirke pesama najužeg kruga saradnika – samog Micića, njegovog brata Poljanskog, Yvana Golla, Marijana Mikca, Zenitistički manifest koji potpisuju Micić, Yvan Goll i Boško Tokin. Okrenut germanskom ekspresionizmu i italijanskom futurizmu, internacionalnom dadaizmu s naznakama rađanja nadrealizma, Zenit se definitivno napajao idejama ruske avangarde, konstruktivizma pre svega, kao socijalnom ulogom umetnosti i kulture u najširem smislu…
… Parafraza kominternovskog slogana “Umetnici svih zemalja, ujedinite se” (umesto “Proleteri svih zemalja, ujedinite se”), zatim akcija za brigu o gladnima u Rusiji, burno reagovanje na činjenicu da su jugoslovenske vlasti pod kraljem Aleksandrom Karađordjevićem velikodušno prihvatile brojne ruske emigrante ili kritika Hrvatskog narodnog kazališta u Zagrebu koje je na svoju scenu postavilo “antirusku neumetničku matineju” – sve su to bili znaci anarhističko-boljševičkih stavova Ljubomira Micića. Tih stavova on će se odreći tek dolaskom komunizma u Jugoslaviju posle Drugog svetskog rata…
… Jo Klek se u pojedinim svojim ostvarenjima, s druge strane, približava idejama-vodiljama Aleksandra Rodčenka, posebno kada svoj rad u čvrstim geometrizovanim površinama „Reklame“ gradi po principu kioska. Kombinacije različitih tehničkih varijanti (tipomontaža, montaža fotografija i slova, fotografija i tekst, fotografija i fotografija, kao i fotografija, crteža i boja) u delu Jo Kleka imaju narativnu potku, sa već pomenutom dozom ironije dadaističkog porekla. S druge strane, njegov rad na konstruktivističkim načelima valorizacije materijala u sistemu PAFAMA (Micićeva jezička konstrukcija za obeležavanje zenitističkog slikarstva: skraćenica od PApier-FArben-Malerei, što je Micić prevodio na srpski kao ARBOS – (h)Artija-Boja-Slika…
… Radikalna teorija Kazimira Maleviča takodje je očevidno odjeknula u zenitističkim radovima, pre svega kao fenomen suštinskog uspostavljanja značenja belog i crnog suprematizma. To se sreće ređe u čisto likovnim radovima, a češće u sinkretičkim književnim postavkama u kojima elementi Maljevičevog citiranog suprematizma dobijaju aktuelnu funkciju. Tako poeme Ljubomira Micića Stotinu vam bogova i Kola za spasavanje koriste beli (prazan) i crni (ispunjen) četvorougaoni prostor – kvadrat – u smislu isticanja Ničega ili poništavanja postojećega. (Radi se, tačnije, o prekrivanju od policije zabranjenih reči i izraza na način koji unosi novi likovni ritam i dinamičnu rasprostranjenost grafičke obrade štampane stranice ove poeme)… Jedini uzvratni gest, koji je dolazio iz Rusije kao odgovor na sve napore zenitista da se približe sovjetskom modelu, bio je poziv da jugoslovenski zenitizam bude zastupljen na velikoj izložbi Revolucionarne umetnosti Zapada, održanoj u Moskvi 1926.godine sa preko pet hiljada eksponata iz gotovo celog sveta: za Rusiju, razume se, Srbija je zapad!…
… Najzad, jugoslovenski komunistički pisac August Cesarec objavio je 1924.godine svoje utiske sa puta po Rusiji… A pogled na celokupnu modernu rusku umetnost, u antipodima: primitivizam Larionova – konstruktivizam Tatlina, podstiče ga na razmišljanje o opštim civilizacijskim razvojnim tokovima koji se sada završavaju sa umetnicima “koji hoteći služiti revoluciji dovedoše umjetnost do samoubojstva. „Znači li to da su umjetnost i revolucija zapravo kontrasti”, pita se Cesarec. Ovim završnim pitanjem, u stvari počinje najveća i najteža optužba protiv moderne, avangardne umetnosti. Nastupa onaj duh ideologije Kominterne koji je zatvarao ateljee a otvarao gulage i koji se zadržao mnogo duže i šire no što su trajali i rasprostirali se ruski umetnički eksperimenti. Bio je mnogo tragičniji za status umetnika i umetnosti nego što se to uopšte govori. On je prožeo ceo socijalističko-komunistički svet a to je preveliki životni prostor. Trajala je ta atmosfera više od pola veka: njegovi recidivi osećaju se i danas, istina samo u agoniji, za koju svi verujemo da je na izdisaju. Jedna od posledica tog perioda preživljavanja je i danas česta pojava obezvređivanja ruske avangarde kao “sluge revolucije” – ali to je već neko drugo poglavlje teorije i istorije umetnosti.
Delovi predavanja Irine Subotić povodom izložbe “Ruska avangarda u Beogradu”, 16. Januar 2016. Arhivske fotografije iz dokumentacije I.Subotić. Oprema teksta korzoportal.
PROČITAJTE I: maljevicev-crni-kvadrat, zvonko-makovic-vizuelna-kultura