Brodi je grad u Ukrajini, osamdeset kilometara udaljen od Livova (Lavova). Gradić u kome živi 24.000 stanovnika bio je u 11. veku utvrđenje podignuto radi zaštite „broda“ (plićaka, mesta za prelaz preko reke), po čemu je i dobio ime, da bi krajem 19, početkom 20. veka postao renesansni „idealan grad-tvrđava“. Nekada su ga nazivali i „galicijski Jerusalim“„… Sovjetska rekonstrukcija šezdesetih godina prošlog veka potpuno je izmenila izgled centra ovog galicijskog gradića. Gotovo sve stare zgrade su srušene i zamenjene uobičajenima za to vreme – četvorospratnicama…“. Piše: /Foto: Vasil Striljčuk. Prevod sa ukrajinskog: Mihal Ramač. Foto koncept: Kaća Lazukić Ljubinković
Brodi je gradić na istoku Lavovske oblasti, nalazi se na granici ukrajinskih istorijskih zemalja – Galicije i Volinja. Zvanična istorija naseljenog mesta počinje od 1084. godine, kada se Brodi prvi put spominju u „Pouci deci“ kijevskog kneza Vladimira Monomaha. Gradić je u početku bio utvrđenje podignuto radi zaštite „broda“ (plićaka, mesta za prelaz preko reke), po čemu je i dobio ime, da bi u 17-18. veku postao renesansni „idealan grad-tvrđava“, potom “slobodan trgovački grad” na granici Habzburškog i Ruskog carstva (1779-1880), a danas je gradić sa 24 hiljade stanovnika. Uprkos ogromnim razaranjima u Prvom i Drugom svetskom ratu, sovjetskoj rekonstrukciji i savremenoj izgradnji, Brodi je zanimljiv za turiste, etnografe i ljubitelje istorije.
Na zapadnoj strani centralnog dela grada sačuvani su ostaci Brodskog zamka. To je nekad bila moćna tvrđava bastionskog tipa, sagrađena oko 1630. godine prema projektu francuskog inženjera Gijoma Levasera de Boplana i arhitekte Andreje del Akva. Tadašnji vlasnik Broda, veliki krunski hetman Poljske Stanislav Konjecpoljski (1591-1646) pretvorio je Brodi u idealni grad-tvrđavu s moćnom citadelom. Mesto je okruživao zemljani odbrambeni nasip sa deset bastiona. Zamak je izgrađen u formi pravilnog petougaonika s pet bastiona, a u njega se ulazilo kroz dve kapije – Lavovsku i Lucku. Gradske uličice bile su raspoređene paralelno ili pod pravim uglom jedna prema drugoj. Grad je bio zaštićen vodom sa zapadne, južne i severne strane. U 17. i 18. veka grad-tvrđava Brodi pripada porodicama Konjecpoljskih, Sobjeskih i Potockih. U drugoj polovini 18. veka grad se širi iza nasipa i počinje uklanjanje zemljanih odbrambenih bedema. U vreme Napoleonovih ratova, 1812. tvrđava je delimično srušena. Do danas je sačuvan planski sistem središta naselja, ruševine zatvora i palata koju su izgradili Potocki. Gradski odbrambeni nasip može se uočiti na savremenoj planskoj strukturi mesta, a njegov deo, dugačak oko 700 metara, pretvoren je u pešačku aleju, duž koje se nalazi mnogo zanimljivih istorijskih objekata.
Zamak Brodi, idealni grad-tvrđava
Brodi ima dva trga – Rinok i Trg Slobode. Prvi je nekadašnja Tržnica, izgrađena još oko 1580. godine. Kasnije su oko trga zidane zgrade, a u središtu je nikao centralni kvart s nizovima prodavnica iza kojih su se prostirale ulice. Dok je Brodi bio u sastavu Poljske, Rinok je bio administrativni i trgovački centar grada. Tu se nalazio i gradski toranj (ratuša). Vremenom se Rinok menjao, uništavan je u požarima i ponovo obnavljan. Posle Drugog svetskog rata potpuno je srušen centralni kvart i zapadni deo trga. Sovjetska rekonstrukcija koja je počela 60-ih godina potpuno je promenila izgled centra ovog galicijskog gradića. Gotovo sve stare zgrade su srušene i zamenjene uobičajenima za to vreme četvorospratnicama, a na mestu nekadašnjeg centralnog tržnog kvarta podignuta je administrativna zgrada. Izuzev zgrade u kojoj se danas nalazi Gradsko veće (nekadašnji trgovački dom), te zgrade Pošte iz 1912. nije ostalo ništa više od nekadašnjeg Rinka.
Drugi skver – Trg Slobode, nastao je u vreme širenja grada u 17. veku i nazvan je Novogradski trg ili Novi rinok. U početku su tamo građena svratišta za putnike, odnosno hoteli. Nešto kasnije niču administrativne i komunalne zgrade. Početkom 19. veka na tom trgu je podignut gradski park Rajkivka (po imenu inicijatora i osnivača – gradonačelnika Jozefa Rojeka). Krajem tog, i početkom narednog veka formiran je administrativni centar Brodija austro-ugarskog perioda. Zapadno od parka smeštena je carsko-kraljevska upravna zgrada, a na suprotnoj, istočnoj strani su pešadijske kasarne. Jedno vreme tamo je bila i realna škola, koja je 1865. prerasla u gimnaziju. Malo dalje, u susednoj ulici nalazilo se zdanje magistrata, gradski zatvor i ostale državne ustanove. Na severnoj strani 1911. je izgrađena impozantna zgrada filijale Praške kreditne banke, koja i danas predstavlja ukras grada.
Zlatna ulica, danas
Dva trga su povezana paralelnim uličicama – Zlatnom i Vasilja Stusa (nekadašnja Parohijalna). Zlatna ulica uvek je bila centralna gradska arterija Broda. Tu su živeli najbogatiji stanovnici. Kako su se menjali politički režimi, menjan je i naziv ove ulice: Novogradska – Zlatna – Stefanije – Zlatna – Ulana Krehoveckih – Adolfa Hitlera – Lenjinova – Zlatna. Tradicionalni naziv ulice najčešće se povezuje sa zlatarskim radnjama koje su se nekad nalazile na njoj. Na Zlatnoj ulici danas ima nekoliko istorijskih spomenika: nekadašnji hotel „Bristol“ (1909), kamena zgrada knjižare Feliksa Vesta (1907), zgrada jevrejske opštine i ostala zdanja koja predstavljaju secesiju u Brodiju.
Grad Brodi poznat je i po hramovima nastajalim ili rekonstruisanim od 16-18. veka. Najstarija je crkva Roždestva Presvete Bogorodice, sadašnji izgled dobila je sredinom 18. veka. Tu je i Crkva sv. Jurija iz istog perioda, nekada poznata kao „trgovačka“, jer su novac za izgradnju i održavanje obezbeđivali grčki trgovci. Rezbareni ikonostas i unutrašnji ukrasi hrama pripadaju rokokou. Katolička crkva u prošlosti više puta rekonstruisana i dograđivana danas deluje kao Crkva Vozdviženja Časnog Životvornog Krsta. Na teritoriji nekadašnjeg predgrađa zvanog Veliki Filjvarki nalazu se petougaona crkva Svetog Trojstva pored koje se nalazi zvonik.
Sinagoga, Brodi
Do danas su sačuvane samo ruševine Velike brodske sinagoge – glavnog hrama nekad brojne jevrejske zajednice. U 18. i 19. veku Jevreji su činili 75 odsto stanovnika gradića, koji su u to vreme nazivali „galicijski Jerusalim“. Zgrada sinagoge podignuta je 1742. godine na mestu nekadašnje drvene crkvice iz 16. veka. Za to zdanje vezane su brojne legende. To je jedna od najvećih sinagoda u Ukrajini iz tog perioda. U gradiću se nalazi i jevrejsko groblje na kome je sačuvnao više od sedam hiljada nadgrobnih spomenika.
Privlačan kutak gradića je i nekadašnja linija istočnog dela odbrambenog nasipa iz 17. veka (današnja Ulica Kocjubiniskog). Dva veka kasnije ovde su sazidane značajne zgrade za razvoj grada: Carsko-kraljevske gimnazije „Krunski princ Rudolf“, Trgovačko-privredne komore, Poljskog gimnastičarskog društva „Soko“, Okružnog suda . Sve zgrade sačuvane su do danas i predstavljaju svedočanstvo o razvoju mesta i pričaju o višeslojnoj prošlosti.
Gimnazija
U delu mesta koje se zove Stari Brodi, odakle i počinje njegova najstarija istorija, sačuvano je nekoliko spomenika s kraja 19. veka – početka ХХ veka (palata Tiškeviča, zdanje građanske škole iz 1912, deo zgrade nekadašnje carine…).
Palata Tiškeviča
Brodi je danas poznat izvan granica Ukrajine i zahvaljujući tome što je tu rođen i odrastao poznati austrijski književnik Jozef Rot (1894-1939). On u svojim delima ne jednom opisuje rodni grad krajem. Za ovaj grad vezana su i imena književnika i dramturga Juzefa Koženjovskog (1797-1863), likovnog umetnika Ivana Truša (1869-1941), generala Ukrajinske galicijske armije Mirona Tarnavskog (1869-1939), ideologa ukajinskog nacionalno-oslobodilačkog pokreta 1940-50-ih godina Petra Feduna – Potave i mnogih drugih ličnosti. U Brodiju je rođena majka Zigmunda Frojda.
Crkva vozdvižanja časnog životvornog krsta
Okolina Brodija je zanimljiva, tu se nalaze tvrđave, manastiri, Nacionalni istorijski-memorijalni kompleks „Polje bitke kod Berestečka“, Državni istorijsko-kulturni spomenik „Davni Plisnensk“, Nacionalni park prirode „Severno Podolje“. O prošlosti ovog kraja više se može saznati u Brodskom istorijsko-etnografskom muzeju na čijem čelu je autor teksta Vasil Striljčuk.
PROČITAJTE I: festival-ulicnih-sviraca-tvrdjave-buducnosti-fortresses-of-tomorrow, tekst-u-fokusu-slika-beograda-u-romanu-terazije-boska-tokina, tekst-u-fokusu-prica-o-vucju-i-skobaljic-gradu