Priče/studije o Vučju i srednjovekovnom Skobaljić gradu podudaraju se u vremenu i prostoru. Radi se o srednjovekovnom graditeljskom nasleđu sa predelom u jugoistočnoj Srbiji. Autori Studije „Skobaljić grad“ kod Vučja, Leskovac, koju je izradio Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, su arhitekta Ivana Cvetković i istoričar Đorđe Stošić. Ovim završavamo ciklus od četiri teksta koji su se odnosili na graditeljsku baštinu u jugoistočnoj Srbiji.
Fotografija udruženja “Naše Porečje” reke Vučjanke, Crtež Feliksa Kanica, 1864
Na starom putu od Leskovca ka Vranju, a na prostoru nekadašnje srednjovekovne Dubočice, nalazi se kanjon reke Vučjanke, u čijim šumama se “skrivaju” srednjovekovna naselja i manastiri. Prirodne vrednosti kanjona još uvek su neistražene, a malobrojni turisti koji nađu put do njega bivaju potpuno opčinjeni lepotom, raznolikim i dramatičnim reljefom i bogatstvom prizora. Na malom prostoru, na površini od par kvadratnih kilometara, nalaze se ili prirodom ili rukom stvorene vrednosti – srednjovekovno naselje Skobaljić grad, vidikovac Sokolica, hidrocentrala „Vučje“ iz 1903. godine, sa trasom kanala za dovod vode, uklesanim u stene kanjona, kanjon reke Vučjanke sa prirodnim kadama i kupalištem, tzv. „Đokini virovi“, vodenice na Vučjanki, crkva Sv. Jovana, Vila Teokarevića, industrijski kompleks u Vučju sa radničkim stambenim kvartom, a nešto dalje su i Muzej tekstilne industrije u Strojkovcu – prva fabrika gajtana, srednjovekovni manastir u selu Rudare i manastirski kompleks u selu Čukljenik. Lepota i zanimljivost kanjona reke Vučjanke od uvek je bila predmet interesovanja mnogobrojnih putnika namernika. Feliks Kanic bio je impresioniran prizorom koji je ugledao na jednom od svojih proputovanja, te je o tome zapisao sledeće: “…bez sumnje, spada u najromantičnije tesnace srpskog juga, bogatog prirodnim lepotama. Između strmih, visokih litica, divnih padina pod šumom i sveže zelenih proplanaka probija se Vučjanska reka, pokrećući 18 vodenica i 2 valjarice, i u bezbrojnim kaskadama sručuje se ka dubokom Dev-kazanu (Đavoljem kotlu), okruženom živopisnim stenama…“
Kanjon reke Vučjanke na čijim se stenama nalaze srednjovekovno utvrđenje Skobaljić grad, pored izuzetne prirodne lepote predstavlja značajan kulturni predeo. Kanjon Vučjanke povezuje srednjovekovno utvrđenje Skobaljić grada sa hidrocentralom “Vučje”, i kanalom koji sprovodi vodu za rad hidrocentrale, i zatim, nešto niže lociranu crkvu Sv. Jovana (delo arhitekte Grigorija Samojlova, sagrađenu 1938. godine), dok se nekoliko kilometara nizvodno, u Vučju, nalaze Fabrika vunenih štofova porodice Teokarević iz 1934. godine, radničko naselje, Vila Teokarevića i druge građevine.
Srednjovekovno utvrđenje Skobaljić grad je tipičan srednjovekovni spomenik i predstavlja višeslojno nalazište od eneolita do srednjeg veka i zaštićen je zakonom kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture, na osnovu odluke Skupštine opštine Leskovac od 24. juna 1986. godine. Zbog nedostatka pisanih izvora, nisu najjasnije prilike u kojima je on egzistirao. Nalazi se na strateški važnom položaju, kao odlična osmatračnica ka leskovačkoj kotlini, na staroj komunikaciji prema Vranju i Novom Brdu. Lociran na nepristupačnom mestu, koristio je prirodni sistem odbrane. Skriven brdima, usecima i grebenima, uočljiv je tek sa bliske distance.
Skobaljić grad (ZZSK Niš, V. Antić, 2015)
Skobaljić grad ulazi u grupu jakih utvrđenja na važnim strateškim tačkama, građenih na nepristupačnom terenu, sa gotovo isključivo vojnom posadom, koje je branilo jednu oblast, važnu trgovačku rutu, a svakako je mogao je biti u nekoj vrsti odbrambenog sistema sa drugim obližnjim utvrđenjima. Kompleks se sastoji iz Gornjeg i Donjeg grada, i podgrađa koje se prostire na severnoj i istočnoj strani. Opasan je bedemima, koji su najmoćniji na zapadnoj strani, dok se na severu nalazi i odbrambeni rov.
Skobaljić grad, situacioni plan (crtež: ZZSK Niš, 1985.)
Gornji grad, u kojem je sačuvan moćan kulturni sloj, kvadratnog je oblika površine oko 400 kvadratnih metara. Fortifikacija gornjeg grada sastoji se od bedema i dve dijagonalno postavljene kule. Manja kula se nalazi pored kapije koja vodi u donji grad, a veća – Donžon kula se nalazi u severozapadnom delu, i njeni zidovi su očuvani do visine prizemlja. Donžon kula, iako nisko sačuvana, dominira kompleksom i okolinom. Donji grad sa podgrađem veličine oko 1400 metara kvadratnih prostire se istočno od gornjeg grada i prati konfiguraciju terena. Na istočnoj strani bedema otkriveni su ostaci kule, zidanoj u mešovitoj tehnici od opeke i kamena, koja je datovana u period rane Vizantije. Može se zaključiti da je utvrđeni grad imao četiri faze gradnje, od kojih je prva bila ranovizantijska. U drugoj fazi grad je branio središnje oblasti Samuilove države, i moguće da je bio među 35 tvrđava-gradova koji su u to vreme predstavljali utvrđenu liniju. Tokom XI i XII veka utvrda je verovatno bila napuštena, a smatra se da je obnovljena sredinom XIII veka. Iz tog perioda bi mogla biti i dominantna branič kula.
Skobaljić grad, branič kula (ZZSK Niš, V. Antić, 2015)
Ubrzo nakon obnove, utvrđenje je napušteno, a verovatno je po drugi put stradalo pred kraj XIV veka. Iznova je utvrđeno posle 1444. godine i konačno osvojeno 1455. godine od strane Turaka.
Narodna tradicija vezala je ovo mesto za Nikolu Skobaljića, vlastelina despota Đurđa Brankovića, koji je sredinom XV veka vodio borbe sa Turcima u Dubočici.
Nikola Skobaljić (1430 -1454) je bio srpski vojvoda iz Dubočice i poslednji upravnik tog kraja pred pad pod tursku vlast. Ovaj veliki narodni junak, o kome i danas postoji veoma živo predanje, vojevao je sa Turcima i “nikada nije poražen”. Legenda kaže da nije rođen kao ostali ljudi, već ga je rodila devojka iz sela Vine, koja ga je začela jedući živu ribu, zvanu skobalj. Zna se da su ga Turci uhvatili, da ga je izdala kuma i da je umoren na najsvirepiji način. Narod se s tim nikada nije pomirio. Prema predanju, kada su ga Turci opkolili, njegov konj je uzletao prema nebu i odneo narodnog junaka u legendu.
Nikola Skobaljić zabeležen je kao istorijska ličnost iz sredine XV veka. Vezuje se za istorijske događaje u vezi sa dve bitke Srba i Turaka, koje je vodio u septembru i novembru 1454. godine, u oblasti Dubočice, koja je već u vreme Stefana Nemanje ulazila u sastav srpske države.
Nikola Skobaljić, autor Bratislav Bata Anđelković iz Vučja
Skobaljić grad je prostorno povezan sa hidrocentralom „Vučje“, sagrađenom 1903. godine, i kanalom za dovod vode do hidrocentrale, uklesanim u stene kanjona.
Hidrocentrala “Vučje” i kanal za dovod vode (razglednica, preuzeto sa internet prezentacije udruženja “Naše Porečje”, fotografija: ZZSK Niš, I.Cvetković, 2019.)
Potencijal Vučjanske reke je uočio profesor Đorđe Stanojević 1901. godine, i svoja naučna saznanja izneo je na Fizičkom institutu Velike škole u Beogradu. Na osnovu njegovih studija, 1901. godine osnovano je Leskovačko električno društvo, a već 1903. godine, u donjem delu kanjona Vučjanke podignuta je hidrocentrala “Vučje”. Elektrana, u to vreme treća u Srbiji, isporučivala je Leskovačkoj industriji električnu energiju i tada je napajala najveći dalekovod u Srbiji, u dužini od 17 kilometara, od Vučja do Leskovca. Hidrocentrala “Vučje” je dobro pod prethodnom zaštitom i nalazi se u procesu pripreme predloga za proglašenje za nepokretno kulturno dobro.
Ekspolatacija reke Vučjanke tesno je povezana sa razvojem tekstilne industrije u Leskovcu, a istorija leskovačke industrije počela je sa gajtanom, 1884. godine u selu Strojkovce. Usled istorijskih okolnosti uvođenja dvostrukih carina, kod Leskovčana se rodila ideja o sopstvenoj proizvodnji gajtana. Idejni vođa bio je Mita Teokarević, a pridružili su mu se trgovci Antonije Tonka Popović, Gligorije Jovanović, Proka Mitić i Stevan Bojadžov. Iste godine je u selu Strojkovce podignuta i otvorena fabrika za proizvodnju gajtana pod imenom “Antonije Popović i komp”. Fabrika je nakon pet godina preneta u selo Vučje, odakle se dalje razvijala, i postigla veliki uspeh dovodeći Leskovac u sam vrh tekstilne industrije u ovom delu Evrope, ali, o tome nekom drugom prilkom.
Za Vučje je značajno da je 1920. godine Mita Teokarević istupio iz zajedničke fabrike, a na ime svog dela dobio je prvobitnu fabriku gajtana u Vučju. Njegov sin, Lazar mnogo je učinio na osavremenjivanju i unapređenju ove fabrike, koja je 1936. godine počela da radi pod nazivom “Industrija vunenih tkanina Lazar M. Teokarević” u Vučju. U to vreme, tačnije 1934. godine, započeta je saradnja arhitekte Grigorija Samojlova sa porodicom Teokarević. U narednih par godina Samojlov je za porodicu Teokarević u Vučju podigao fabriku, kuće za radnike, vilu i crkvu Sv. Jovana Krstitelja. Fabrika je građena u duhu moderne arhitekture, zidana po tadašnjim evropskim standardima. Vila je u duhu istoricizma sa reminiscencijama na englesku renesansu. Radnički domovi su rađeni u maniru folklorne arhitekture, a crkva, kao najreprezentativniji objekat, u duhu nacionalnog graditeljstva.
Vila Teokarevića (razglednica, fotografija udruženja “Naše Porečje”), Crkva Sv. Jovana Krstitelja (ZZSK Niš, I. Cvetković, 2017)
Izgradnjom ovih građevina i planskim uređenjem, varošica je u mnogome promenila vizuelni identitet i postala je čuvena po svojoj lepoti. Na žalost, nastupio je dugi period urušavanja starih vrednosti i degradacije tako da je danas veliki deo navedenog nasleđa u stanju propadanja.
Studija zaštite spomenika kulture „Skobaljić grad“ kod Vučja, Grad Leskovac, koju je izradio Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, autora arhitekte Ivane Cvetković i istoričara Đorđa Stošića, nastala je za potrebe definisanja prioriteta i određivanja smernica za izradu Plana detaljne regulacije spomenika kulture Skobaljić grad, čiji je Nacrt plana u fazi usvajanja, nakon održanog Javnog uvida. Izrada plana sufinansirana je od strane Evropske unije u partnerstvu sa Vladom Republike Srbije preko programa EU PRO. Nosilac izrade je Gradska uprava Leskovac, Odeljenje za urbanizam, a izrađivač Plana je JP “Urbanizam i izgradnja Leskovac”. Rukovodilac izrade, odgovorni urbanista je Ivana Momić, sa timom sektora za urbanizam i izvršnim direktorom sektora za urbanizam Tatjanom Zdravković. Izrada dokumentacije predstavlja prvu u nizu aktivnosti na integralnoj valorizaciji čitavog područja, razumevanju njegove jedinstvenosti i formiranju identiteta. Nasleđe jeste osnovni potencijali ovog područja, a predstavlja simbiozu prirodnih i kulturnih dobara izuzetnih vrednosti, skoncentrisanih na malom prostoru te može da postane značajna turistička destinacija u Srbiji. Izradi Studije doprineo Narodni muzej Leskovac i Smilja Jović, kao i članovi Udruženja “Naše Porečje” (predsednik Srđan Mitić) koje je Studiju logistički podržalo, ustupljujući dokumentaciju.
Oprema teksta korzoportal