Na današnji dan 18.oktobra godine 1692. izaslanik cara Leopolda i Habzburškog knez Kroj postavili su kamen temeljac Petrovaradinske tvrđave na ruševinama srednjovekovnog utvrđenja iznad Dunava. Nova tvrđava sastojala se od jedinstvene celine – Gornjeg i Donjeg grada, imala je visoke bedeme i bila okružena šančevima s vodom. Iz naselja Petrovaradinski Šanac na suprotnoj strani Dunava nastao je Novi Sad. Delovi teksta, piše Siniša Jokić za knjigu “Zaboravljeni grad – Podgrađe Petrovaradinske tvrđave” ( Suburbium, Muzej Grada Novog Sada, Petrovaradin, Futura publikacije, Novi Sad, 2005) Foto: Kaća Lazukić Ljubinković
Petrovaradinska stena
Formirajući se kroz morfologiju panonske nizije Petrovaradinska stena, kao obronak Fruške Gore, neminovno se nametnula nad okolinom ovog područja, kao idealno odredište ljudskog staništa.Tokom za nas poznate civilizacije prisutne na ovim prostorima, a na osnovu višegodišnjeg arheološkog istraživanja (naročito od 2002. do 2004. godine), definitivno se potvrdila činjenica da je ovaj prostor intenzivno graditeljski i fortifikaciono eksploatisan, odnosno kontinuirano ljudski naseljen i organizovano nastanjen, u neku ruku od perioda paleolitskih kultura pa sve do današnjih dana.Tek usponom Ugarske države i utemeljenjem njene vlasti na prostoru Srema i Bačke od kraja XII i tokom XIII veka, Petrovaradinska stena ponovo izbija na pozornicu istorijske scene kao jedno od najznačajnijih naselja i utvrđenja, sa duhovno veoma uticajnom i jednom od najbogatijih opatija na prostoru južne Ugarske.
Prisutan živalj na posedima oko samostana i veliki broj hodočasnika crkvi svete Marije u Petrovaradinu, te dobri uslovi za život u podnožju florom i faunom bogate Fruške Gore, čini da Petrovaradin postaje centar proizvodnje vina i trgovine ovim artiklom, a kad se ovome doda moćna reka Dunav bogata ribom, nije se moglo ni jednog trenutka sumnjati da će ovo savršeno vojno – strategijsko uporište i raskrsće glavnih puteva, zaobići vrsni majstori poput cistercita. Oni podižu impozantno i za ono vreme neosvojivo utvrđenje sa monumentalnim samostanom i bogatom opatijom, koja će na ovom stenovitom uzvišenju kao duhovni centar dominirati nad čitavim područjem i obezbeđivati život i delatnost velikom broju ljudi, kaluđera, vitezova, ugarskih zvaničnika, plemića ali i kraljeva, hipotetički nagoveštavajući dolazak još jedne potpuno nove i neuporedivo moćnije tvrđave, čijom će se gradnjom uslovno rečeno poštovati istorijski poredak o podizanju tvrđava na Petrovaradinskoj steni.
Petrovaradinska gornja tvrđava
Iako će srednjovekovna Petrovardinska tvrđava posle 274 godine postojanja, kao hrišćansko i vojno uporište na braniku Ugarske države pasti 27. jula 1526. godine, neće se, bez obzira na neminovni uticaj islamske arhitekture, preseći uspostavljeni istorijski proces usavršavanja graditeljskog umeća u fortifikaciono- tehničkom, ali i urbano-građanskom smislu.Turci su, pored regularne vojske, dovođenjem velikog broja trgovaca, zanatlija i drugog muslimanskog življa, znali da prepoznaju kvalitetan potencijal životnog staništa Petrovaradina, kapiju velikih saobraćajnica, pa su podizanjem mahala za civilno muslimansko i hrišćansko stanovništvo oko zidina tvrđave trasirali put, utemeljen još iz vremena cistercita, novoj baroknoj i po svemu nesvakidašnjoj tvrđavi koja će u svojoj monumentalnosti i arhitektonskom kompleksu baštiniti pored Gornje tvrđave i isturenog bastiona – Hornverk i nadaleko čuvenu Donju tvrđavu, Gradić za stanovništvo Tvrđave, poznatu kao Podgrađe ili Suburbium. Po uzoru na graditeljski trend krajem XVII veka, a po projektima francuskog vojnog arhitekta Sebastijana de Vobana koji je kombinujući više evropskih fortifikacionih škola postavio sopstvenu graditeljsku školu izgrađujući savršeno efikasan odbrambeni sistem utvrđenja, najveći autoriteti vojne arhitekture Austrijske monarhije angažovani su za izradu planova ovog monumentalnog i savremenog projekta. Petrovradinska tvrđava ni izbliza ne bi bila danas, a ni tada, ono što jeste, da ceo poduhvat nije podrazumevao i opsežne radove na Donjoj tvrđavi, njenom neodvojivom delu u kulturno-istorijskom i fortifikacionom smislu-Podgrađu.
Donja tvrđava
U nastanku se sastojala iz okvirnog bedema sa rovovima i zaprekama, odnosno palisadama. Za pojačanje ovog fortifikacionog sistema, od jednog pojasa bedema i trougaone forme tvrđave, služio je jedan izgrađeni šanac, koji je išao sada ulicom Vladimira Nazora. Bedemi ovog šanca, po kazivanjima starijih istraživača Petrovaradinske tvrđave, poslužili su kao temalji kuća navedene ulice i rodne kuće potonjeg Bana Jelačića. U periodu od 1694. do 1697. godine Donja tvrđava se proširuje. Oformljena je osnova za višeugaonu tvrđavu, položeni su temelji za stalne objekte Podgrađa, a dobijen je prostor za Franjevački samostan, od kojeg odlukom cara Josifa II 1786. godine nastaje Vojna bolnica i zapovedništvo tvrđave… Presudno važna činjenica u fortificiranju eventualnog životnog prostora, bez obzira na potencijal i kvalitet staništa, je nezamnjljivi ljudski faktor, iz prostog razloga što je on i objekt i subjekt projekta, (čovek gradi, ali i za njega se gradi). Prostor današnje Vojvodine je u ono vreme hronično patio od nedostatka ljudi, a time i neophodne radne snage i zanatskih usluga. Zato je proces doseljavanja rimokatoličkog življa bio sasvim uobičajena i preko potrebna pojava. Prvi naseljenici neposredne okoline Tvrđave su iz Hrvatskog zagorja, a za njima već 1687. godine stižu Bunjevci i Šokci koji se zadržavaju u Petrovaradinu prilikom seobe Bunjevaca u Bačku. Iste godine osnivaju Franjevci red u Petrovaradinu, a od 1699. godine počinju sa podizanjem i svog impozantnog samostana u baroknom stilu, koji danas kao Vojna bolnica dominira zaleđem civilnog dela Vaserštata…
Novi Sad
… Dugujući svoj nastanak Petrovaradinskoj tvrđavi, Novi Sad kroz svoj uspešan razvoj evropskog grada, ostaje neraskidivo vezan za Petrovaradin. Između ostalog jer su mnogi Srbi služili u Petrovardinskoj regimenti i to često kao ugledni oficiri, što dokazuje i postojanje pravoslavne kapele u Podgrađu još od druge polovine XVIII veka.
Iako se tokom prve polovine XVIII veka Podgrađe preuređuje kao stalno grad-utvrđenje, konačan izgled Donja tvrđava dobija tek u drugoj i završnoj fazi izgradnje Petrovaradinske tvrđave, od 1753. do 1780. godine.U ovom prvom periodu, pored projektovanja i postavljajna temelja jedne, za ono vreme, moderne urbane celine i delimične realizacije prostorno-građevinskog plana, u Podgrađu se uradilo dosta i na fortificiranju kompleksa vodenog grada…
Podgrađe se razvija kao urbani prostor
Dinamična gradnja Podgrađa podrazumevala je i poštovanje određenih standarda urbanog prostora determinisanog civilizacijskim normama i kvalitetom života, pa se 1725. godine popločava Donja tvrđava, a i sprovedena je vrlo kvalitetna i za ono vreme tehnički savršena kanalizacija, što se potvrdilo i aktuelnim arheološkim iskopavanjem Petrovaradinske tvrđave… U Podgrađu je pored Gradske kuće smeštena i Gradska maltarnica, Dvorski komorski komesar, kao i Komorski provizorijat. Zbog velike koncentracije vojnih lica podignuti su i oficirski i vojni paviljoni, stambene kuće, inženjerijska direkcija, velika vojna pekara, stovarišta oružja-arsenali i čuveni, ali zastrašujući, tvrđavski kazamati…
Pored velikog broja plemića koji su služili u Petrovardinu i poginili na bojnom polju štiteći njegovu slobodu ili su rođeni u njemu poput hrvatskog bana Josipa Jelačića, značajni su i njegovi stanovnici veliki duhovnici i zagovornici srpsko-hrvatske sloge. Četrdesetih godina XIX veka, kapelan u Petrovaradinu bio je biskup Juraj Štrosmajer. Provodeći mnogo vremena sa ljudima iz Gradića, stekao je veliki ugled i mnoga prijateljstva, te je uspomena na njega dugo živela. Pesnik, istoričar Srema i nadaleko poznati opat bio je i Ilija Okrugić Sremac. Rodom iz Sremskih Karlovaca, živeo je, radio i umro u Petrovaradinu, vezujući za njega i Tekijsku crkvu brojna svoja dela. Veliki poznavalac i poštovalac Petrovaradinske tvrđave i ugledni stanovnik njenog Podgrađa bio je advokat Robert Paulović, jedan od poslednjih vlasnika barokne jednospratnice u Gradiću, rodne kuće bana Jelačića…
Petrovaradinska tvrđava
Kulturno-istorijski spomenik od svetskog značaja, ambijentalna celina neprocenjive vrednosti, po modernim svetskim standardima faktički muzejski kompleks vrhunske atraktivnosti, ogromna površina od preko 14 hektara urbanizovanog prostora, obala Dunava sa mogućnostima izgradnje pristana i marine, veliki vodeni tok (lavirintski i višestruko izveden kroz impozantne šančeve Vaserštata), impesivna zelena površina sa botaničkom baštom u širem centru grada, više desetina hiljada ekskluzivnog stambenog, poslovnog, i hotelsko-ugostiteljskog prostora, šesdesetak zgrada barokne arhitekture većinom izgrađenih u XVIII veku, višestruka infrastrukturna povezanost sa Novim Sadom, ali ipak dovoljna udaljenost radi nesputanog 24-časovnog-u turističke svrhe organizovanog života, mogućnost koncentracije ateljea sa umetnicima raznih profila i radionicama starih zanata, brojne ustanove kulture sa stručnim kadrom i vodičkom službom, velika zainteresovanost stručnih međunarodnih institucija i turističkih oraganizacija za revitalizaciju i prezentaciju Gradića i skoro hiljadu žitelja Podgrađa spremnih da se uključe u kostruktivnu afirmacuju svoje zajednice; itekako su više nego dovoljna opomena za inertnost i nezainteresovanost naše društvene zajednice prema svojoj prvoklasnoj kulturnoj baštini, ali i neprocenjivo vredan zalog za kompleksni projekat konzervacije, restauracije i revitalizacije Podgrađa kao neslućenog potencijala od nacionalnog značaja, izvedenog iz relne pretpostavke o Petrovaradinskoj tvrđavi kao unikatnom turističkom centru jugoistočne Evrope.
PROČITAJTE I: tekst-u-fokusupetrovaradinska-tvrdava-od-uzurpacija-do-javnog-dobra, kulturno-naslede-i-urbana-kultura, exit-ante-portas, podgrade-petrovaradinske-tvrdavegradic-obnova, festival-ulicnih-sviraca-konferencijaokrugli-sto-upotreba-bastine