Jedinstven genius loci u Novom Sadu, očuvan od perioda nastanka, predstavlja najveću vrednost Almaškog kraja. Današnji stanovnici, kao naslednici predaka iz 18. veka, čuvajući nematerijalnu baštinu istovremeno svedoče o načinu života Almaškog kraja u prošlosti. Posebno je vredan spisak građana koji su obeležili istoriju Novog Sada. Za razliku od drugih delova tradicionalnog jezgra Novog Sada, Almaški kraj je prostor gde se i danas stanuje i radi na savremen način, u postojećem tradicionalnom okruženju.
Porta Almaške crkve
Ime
Najstariji naziv kvarta u narodnom govoru bio je Almaški kraj. Za to postoji puno potvrda u pisanim izvorima iz druge polovine 19. veka. Tako je Jovan Jovanović Zmaj napisao pesmicu o nekakvom Paji iz Ajmaškog kraja, a Aca Popović Zub, išao je u svojim uspomenama uveče da se šeta u Ajmaški, a ne u Almaški kraj. Prevodilac Erduljehijeve Istorije Novoga Sada (1894.), naziva kvart čas Ajmaški, čas Almaški, ili Aljmaški. U 20. veku Vasa Stajić, istoričar Novog Sada, piše da je crkva ajmaška. Daka ( David) Popović još 1964. u studiji o urbanitetu Grada dosledno piše Ajmaški, a ne Almaški kraj. Očigledno je oblik Ajmaški smatrao izvornim. Da je tako treba mu verovati, jer se u njemu rodio i odrastao. Time bi barem bilo rešeno pitanje kako su prvobitno u prošlosti taj kvart nazivali oni koji su u njemu živeli, a i ostali Novosađani.
Toponim Almaš u Novom Sadu vanredno je redak ako ne i jedinstven u Srbiji. Sporadično se javlja u okruženju: u Mađarskoj postoji selo Srpski Almaš, u Hrvatskoj mesto Aljmaš, najrasprostranjeniji je u Rumuniji , naročito u Erdelju, gde se javlja i kao patronim (npr. Almažan). Semantiku naziva moguće je približno odrediti, jer se u istom fonetskom liku staču koreni iz različitih jezika, sa različitim značenjima. Koliko je do sada utvrđeno (prim. autora: Preuzimam nalaze iz rada Ivane Janjić i Borisa Stojkovskog „Etimologija Almaša“ u zb. Almaški kraj, Novi Sad 2013, 154-158) to su: 1. Dijamant, dragi kamen (almās, persijski; almās, arapski; Elmas, turski); 2. Jabuka (Elma, turski; Alma, mađarski, istovetna reč sreće se u kirgiskom, mongolskom, kipčak i još nekim drugim turskim jezicima).
Uzimajući u obzir i kulturno- istorijske informacije može se pretpostaviti moguće značenje našeg toponima. Mada to nikada nije sasvim pouzdano, po svemu sudeći almaš je reč kojom se označavalo u nekom širem značenju: 1. mesto, prostor, na kome se gajilo voće i povrće; u užem 2. jabuka, jabučarnik. Poreklo reči je orijentalno, iz turskog ili nekog od turkofonih jezika (tatarski, kirgiski, mongolski, kipčački). Vreme njenog usvajanja u mađarskom jeziku moglo je biti u prvoj turskoj (tj. mongolskoj) invaziji u 13. veku, ili u drugoj turskoj invaziji u 16. veku. Tako imamo niz: Elma – Alma – Almaš /Ajmaš/Aljmaš. Oblik reči se fonetski prilagođavao jeziku u koji je prešao, a u značenju reč je dobijala nove nijanse i specifične upotrebe. Stanovnici mesta Almaš (Almas), preneli su toponim sa sobom u Petrovaradinski šanac. Po mestu iz koga su došli nazvan je gradski kvart koji su naselili. Naziv se u govoru održao do danas, mada bez jasne predstave o prostoru koji obuhvata. U administrativnoj upotrebi zadržali su se nazivi „Almaška crkva“, i „Almaška ulica“.
Granice
Iz istorijskog i urbanističkog ugla Almaški kraj je ono što je kao takvo prikazano na Kaltšmitovoj mapi iz 1745. godine. To je splet krivudavih ulica koji prema današnjim nazivima sa jedne strane zatvara Trg Marije Trandafil a na suprotnom kraju Almaška ulica i Koče Kolarova. Bočno, prema gore granica je Temerinska ulica, a po donjoj ivici ulice Đorđa Rajkovića, Zemljane ćuprije, i obe strane ulice Matice srpske.
Granice Kraja ucrtane na savremenu mapu
Graniči se sa Podbarom kasnije nastalom iza Almaške crkve. U periodu posle elibertacije počele su se naseljavati periferije Novog Sada poznate pod narodnim nazivima Podbara, Salajka i Rotkvarijski kraj. Pod nazivom Podbara valja podrazumevati kraj izgrađen od obale starog Dunava do Temerinske ulice (prim. autora: Daka Popović „Prilog urbanističkom i arhitektonskom razvoju grada Novog Sada“, Rad vojvođanskih muzeja, 12-13, 1964, 158). Iz drugog pravca posmatrano Podbara je prostor od Almaške crkve do kanala. Razlike su jasne, istorijski Almaški kraj je nastao gotovo odjedanput kompaktinim preseljenjem stanovnika naselja Almaš na periferiju Petrovaradinskog šanca, dok je Podbara nastajala postupno posle elibertacije naseljavanjem i širenjem na prazan prostor iza Almaške crkve. U Almaškom kraju ulice su kratke, krive, i uske, a na Podbari su široke, duge, prave, i seku se pod pravim uglom. Tamo gde prestaje koloplet kratkih krivudavih i uskih ulica prestaje i Almaški kraj. Podbara ima drugačiji duh mesta.
U drugom pravcu Almaški kraj treba razlikovati prema malom prostoru između Saborne crkve i onoga što smo odredili kao granice Almaškog kraja. To su po današnjim nazivima ulice Zlatne grede, Skerlićeva, Milovana Vidakovića, i Lončarska. One većinom nisu postojale pre 1718. godine, a od Almaškog kraja jasno su odvojene rukavcem Dunava koji je zalazio duboko u naselje. Njegovim isušivanjem, ovi prostori su se spojili. Nema značajne razlike između ova dva prostora po urbanističkim karakteristikama i duhu mesta. U budućoj zaštiti ambijenta treba ih povezati istim merama.
Uprkos opisanim razlikama u svesti ljudi koji danas žive na ovom prostoru takve oštre i jasne granice nema: Almaški kraj sa Podbarom i starijim delom Novog Sada oko Zlatne grede shvata se kao jedno. To ne menja činjenicu da Almaški kraj u svojim istorijskim granicama ima drugačiji identitet, odnosno duh mesta (Genius loci), u odnosu na svoje okruženje.
Identitet mesta
Prva upadljiva karakteristika Almaškog kraja jeste inverzan odnos periferije i centra.
Prema kriterijumu urbano/ruralno ivice Almaškog kraja funkcionišu kao njegov privredni i kulturni centar, a središte Almaškog kraja je njegovo ruralno zaleđe. Današnji trg Marije Trandafil i Temerinska ulica bili su putni pravac za Budim i Peštu. Donja granica bio je rukavac Dunava od koga se odvajao jedan rukavac (praktično rukavac rukavca) kod današnje ulice Save Vukovića i Zemljane ćuprije, a koji je potom prolazio kroz današnju baštu kuće Hadžijevih, dalje između ulica Jovana Skerlića i Matice srpske, i prolazeći pored Nikolajevske crkve završavao na Trgu Koste Trifkovića. Rukavac je bio plovan za čamce, skele i dereglije. Korišćen je za transport. Otuda se može reći da je Almaški kraj bio sa tri strane okružen putnim pravcima na kojima se razvijao privredni i društveni život (transport, trgovina, zanatstvo, kafane). Današnja Almaška ulica sa crkvom jedina bi se mogla nazvati ulicom u užem značenju te reči. Svaka od četiri strane Almaškog kraja ima svoju drugačiju istoriju, tempo promena, uspone i stagnacije.
Druga značajna karakteristika Almaškog kraja jeste ulični raster njegovog unutrašnjeg, središnjeg dela.
Ono što danas Almaški kraj čini zanimljivim i značajnim jeste njegova unutrašnjost. Spori ritam promena, privrženost stanovništva tradicionalnoj kulturi, i srećni stecaj okolnosti, očuvali su ovaj prostor u njegovom autentičnom obliku, tako da je to danas jedinstven arhitektonsko-urbanistički kompleks različit od svega drugog u Novom Sadu.
Najraniji poznati tlocrt ulica Almaškog kraja zabeležen je na Kaltšmitovoj mapi 1745, dakle 27 godina posle preseljenja. Pokazuje nepravilne ulične linije uslovljene rasporedom suvih greda. Pitanje nepravilnosti složeno je. Ono što nazivamo nepravilnim obično znači ispunjavanje pravilnosti drugačije vrste od one koja je uobičajena. Ako usmerimo pažnju na pitanje da li u nepravilnoj matrici ulica na prvoj mapi Kraja ipak ima nekakve pravilnosti možemo formulisati pretpostavku da su graditelji ipak imali nekakvu racionalnu ideju, ili plan. Uočavaju se na početku Kraja dve vertikalne paralelne ulice koje presecaju dve paralelne horizontalne. To bi se u modernom urbanizmu nazvalo mreža, samo što ona u ovom slučaju zbog terena ima nepravilnu formu. Drugim rečima zamisao je bila pravilna na način na koji se pravilnost uobičajeno shvata, tj. geometrizovna raspodela ulica, ali koja je preneta na teren zbog njegovih hidroloških svojstava dala kao rezultat četiri asimetrične i krive ulice promenljive širine. Prvo je na pogodnom suvom mestu probijen pravac od temerinskog puta do rukavca. To je bila linija kojom je određen prostor budućeg kvarta, koji je već imao svoje tri strane: dva putna pravca i rukavac Dunava. Na toj krajnjoj liniji kojom je određena veličina kvarta, izgrađena je crkva i trg za postrojavanje vojske. Od te krajnje linije povučena je punom dužinom druga kriva naporedna, paralelna, linija u unutrašnjosti kvarta. Njih dve su povezane sa dve poprečne paralelne ulice. To je nukleus organizacije prostora. Tu je i naveći broj kućišta ucrtanih na prvoj mapi. Na njega su se nadovezale još dve ulice čiju izgradnju je pratila drugačija logika: jedna je povezaivala „mrežu“ na ivici kvarta sa komandom militarnog dela Šanca i Nikolajevskom crkvom. Druga zakrivljena ulica povezivala je dva udaljena kraja, tj omogućavala brže kretanje od početka ulice kod komande mesta do početka unutrašnje paralelne ulice kod ulaza na temerinski put.
Dalji razvoj tekao je deljenjem šest na opisani način nastalih nejednakih ostrva na još manje celine tako da ih je u konačnom ishodu bilo dvostruko više. Ako bismo hteli da prikažemo istoriju urbanog razvoja Almaškog kraja po mapama bi se mogao pratiti vremenski sled otvaranja novih uličnih pravaca. To je bio dug proces, od 1718. do prvih decenija 20. veka (prim. autora: Vidi moj rad „Čitanje mapa“, u zb. XVIII stoleće, knj.VII, 106-107)
Bitno je učiti logiku razvoja. Dalje deljenje na nova ostrva (blokove), nastalo je zbog potrebe za širenjem. Otvaranjem unutrašnjosti ostrva prosecanjem ulica bolje se koristio prostor. To se događalo pod pritiskom imigracije, stanovnici starog Almaša naselili su se u približno četiri ulice. Toliko ih je bilo. Sa druge strane ostrva su deljena na manja da bi se omogućilo brže kretanje sa jednog kraja na drugi. Mogućno da je u tome procesu određeni značaj imalo sećanje na urbanitet postojbine. Dugo se smatralo da orijentalna naselja nemaju pravila, da je to spontan, upravo haotičan sled ulica. Kasnije je shvaćeno da tako organizovan prostora omogućava lakše i brže kretanje sa jednog njegovog kraja na drugi, odnosno da se poštovanjem prirode tla lakše gradilo (prim. autora: „Urbanizam XVIII veka može se, zato posmatrati kao konfliktni proces dva različita pristupa građenju. Ono što se, na primer, naziva spontanost u orijentalnom urbanizmu je, ustvari, rezultat duboke promišljenosti u kojoj se maksimalno koristi sve što je priroda dala, strategija i mateijal. Ulica koja vijuga nije slučajno takva, ona je krivudava jer na taj način najbolje savladava prepreke koje joj se na trasi postavljaju. Planski uređena osnova naselja, međutim, lomi i prenabregava mnoge prirodne efekte pravdajući to uređajnom osnovom ili ih dovodi u neprirodan položaj.“ – Nađa Kurtović-Folić, „Promenljivost urbanog koncepta u gradu XVIII stoleća“, u zb. Grad, XVIII stoleće, knj. III, Novi Sad 2002,19).
To što izgleda kao haos ustvari je posebna vrsta praktične mudrosti koja ima svoju logiku, samo je drugačija. Može se zaključiti da je nepravilnost ulične matrice Almaškog kraja složen fenomen nastao delovanjem različitih faktora od kojih važno mesto ima hidrološki, ali da on nije jedini. Kao prvo uočavamo da je to što zovemo nepravilnost sastavljeno od nekoliko vrsta pravilnosti različitog porekla. Prvi tip pravilnosti oličena je u ideji mreže koja je, međutim, nepravilno realizovana zbog prirode terena. U daljem razvoju primenjivan je drugačiji tip pravilnosti kakav nalazimo u orijentalnim čaršijama ili mediteranskim gradovima: splet kratkih i krivih ulica omogućava brzo prelaženje s jednog kraja na drugi. Najzad u svim ovim zamislima poštovan je teren i njegove osobine. Močvaran teren mogao je da se oblikuje sa pravim ulicama nasipanjem, ali doseljenici su pratili drugačiju logiku – prilagođavali su se terenu. Almaški kraj je kvintesencija organičnosti.
Unutrašnji prostor imao je osim nesvakidašnje ulične matrice još jednu osobenost – na završecima ulica postojali su ispusti, mali trgovi, prostor na kome su se stanovnici Kraja okupljali radi druženja. Za njega su dugo bile karakteristične i klupe ispred kuća. Stanovništvo se čvrsto držalo svojih formi tradicionalnog života patrijahalne zajednice, od morala, i društvenog života do načina lečenja. Arhitektura je bila tradicionalna, seoska, što znači dužna kuća sa tri odaje (soba, kuhinja, soba) i malim prozorskim otvorima. Razvoj je išao u pravcu dodavanja još jedne sobe na prednjem frontu, zamene prozora većim i dekorisanje fasade prema aktuelnom arhitektonskom stilu. Ispod mnogih stilski obrađenih fasada krije se ista arhitektura izvedena iz seoske. Nije bez razloga Almaški kraj nazvan „selom u gradu“. Građanska arhitektura najizrazitije je prisutna na ulaznim pravcima u Almaški kraj u ulicama Matice srpske, Save Vukovića, i delu Almaške ulice do crkve. To je i razumljivo, ove ulice su izlazile na putne pravce. To ne znači da u unutrašnjosti Kraja nema građanske arhitekture, već da je ređa. Javlja se u različitim stilovima: neobarok, istoricizam, secesija, moderna.
Almaški kraj
Stanovnici Almaškog kraja nisu bili u Novom Sadu prihvaćeni kao ravnopravni građani, već se na njih gledalo kao da su građani drugog reda. Postojao je izvestan zazor od njih. Tome u inat podigli su najveću crkvu u gradu mada su slovili kao sirotinja. Novu crkvu gradili su oko stare, sve dok je nisu završili, a onda su staru izneli kroz vrata ciglu po ciglu. Nisu hteli da u vreme gradnje idu na službu u druge gradske crkve. Najzad, postoji predanje o izboru krsne slave Sv. Tri Jerarha. Ima jednostavnu strukturu: problem – razrešenje čudesnim nalazom. Priča započinje stereotipom o svađi, neslozi, oko izbora hramovne slave. Dok su kopali bunar u dvorištu crkve našli su ikonu na kojoj su prikazana Tri Jerarha, što je shvaćeno kao božji prst. Slična predanja postoje svuda. U Perastu crkva Gospe od Škrpjela, nastala je tako što su, prema predanju, ribari na steni u moru našli ikonu Bogorodice, što su shvatili kao znak, i na tom mestu nasipanjem kamena podigli crkvu. Po svemu sudeći almašani su ovu krsnu slavu imali još pre preseljenja u Petrovaradinski šanac. Slava Sveta Tri Jerarha između dva svetska rata bila je prvorazredni društveni događaj na kome su se okupljali različiti društveni slojevi Grada i okoline. Naspram Almaške crkve bila je kuća u kojoj je pedesetih godina 19. veka živeo Đorđe Popović Daničar, u vreme kada je uređivao Sedmicu, i prevodio Servantesovog Don Kihota. Prvi prevod Servantesovog dela na srpski jezik nastao je u Almaškoj ulici.
U starom Novom Sadu nazivi ulica nisu bili po imenima značajnih ljudi već po zanimanjima, životinjama, biljkama, i putnim pravcima. U Amaškom kraju najstariji nazivi ulica bili su: Mesečeva (danas Pećka), Licidarska odnosno Jazavčeva (Svetosavska), Mišija (Baranjska), Zmijina (Hadžić Svetića), Zemljane ćuprije (Ćuprijska), Lađarska, Crnog petla ulica (Save Vukovića), Gušterska (Sterijina), Donjo almaška ulica (Koče Kolarova), Kobčeva ulica (Marka Nešića), Rodina ulica (Milana Rakića), Hanska (Matice srpske), Lavovska ulica (Miloša Obilića), Jelenova odnosno Medena ulica (Petra Kočića ), Dugorepa ulica ili Dugorep (Tekelijina). Nazive su u nekim slučajevima menjali meštani, kao u primeru Jazavčeve u Licidarsku, ili Mišije u Baranjsku. U ovom poslednjem primeru prema predanju zbog Radivoja i Milana Kašanina koji su stanovali u Mišijoj ulici za vreme svog gimanazijskog školovanja. Njih su almašani prepoznali kao naročito pametne i darovite, zbog čega su je nazvali po kraju iz koga su došli. Tako se sećanje na njihov boravak u Almaškom kraju čuva u nazivu ulice. Nazivi dve ulice upućuju na zanimanja (Lađarska, i Liciderska), a Lađarska, Zemljane ćuprije i obližnja Zlatne grede na vodu. Almaški kraj je kao i Novi Sad nastao na vodi, otimanjem zemljišta od reke i njenih mnogobrojnih rukavaca. Iz Lađarske ulice izlazilo se na rukavac, u njoj su stanovali alasi i lađari, tegljači dereglija. Još između dva svetska rata „oko sredine Lađarske ulice, na jednoj kući je bilo, ostala su kao ulaz u kapiju dva stuba za koje su vezivani čamci sa alkama (prim. autora:I.Janjić, „Svakodnevni život u Almaškom kraju“, u zb. Almaški kraj, Novi Sad 2013). Članak objavljen u novosadskom Dnevniku 1964. godine s nadnaslovom „Kuriozitet“ i naslovom „Lađarska ulica – daleko od Dunava“ potvrđuje efekat začudnosti sadržan u nazivu (prim. autora: Dnevnik, „Lađarska ulica – daleko od Dunava“, 17. Septembar 1964, 8).
Današnja ulica Zemljane ćuprije nastala je iz naziva ozidanog zemljanog nasipa- prelaza iznad rukavca. Greda (gredica) je uzvišenje ili nasuto zemljište koje je na močvarnom, plavnom terenu suvo. Zlatnom gredom u narodu nazivana je greda koja nije plavljena i kada je vodostaj bio najviši. Ova ulica, jedna od najstarijih (javlja se na prvim poznatim planovima i skicama Grada), nasipanjem dignuta nad vodoplav, bila je mesto rođenja (Đura Daničić, Jovan Jovanović Zmaj) ili stanovanja velikog broja intelektualaca u 19. veku zbog čega je Vasa Stajić rekao da je to „ulica srpske imteligencije.“
Ulice Almaškog kraja kod posetioca izazivaju asocijacije na Mediteran, ili na orijentalno naselje. Ako se skrene iz ulice levo, ili desno, posetilac ne zna pouzdano gde će izaći. Stvara se utisak tajanstvenosti, mistike, nečeg iracionalnog. Almaški kraj u prozi savremenih novosadskih pisaca javlja se upravo na takav način, kao prostor tajanstva, i mističnih zbivanja koja se graniče sa fantastikom. Sa druge strane on je u najvećoj meri u svojoj fizionomiji očuvao duh prošlog vremena, a svojom strukturom i ambijentom oslanja se na nekakvo starije stanje koje nije sačuvano ali može da se u njemu oseti ili nasluti. On, dakle, podseća „na svoj lik iz starog vremena“, a šetnja kroz „krivudave i na jedan intiman način starinske živopisne sokake“ (prim.autora: Boško Petrović, Novi Sad, Novi Sad 1957, 50) asocira nas na nešto što je staro, a pri tome prisno i intimno. Svaki od ovih stavova mogao bi se dalje razraditi – široki bulevari sa automobilskim saobraćajem prema kamernoj atmosferi ulica. Živopisnost u raznovrsnim arhitektonskim sekvencama u kojima se mešaju građanska i seoska arhitektura – prema monotonim korbizijeovskim kontejnerima za stanovanje. Značaj Almaškog kraja sadržan je i u postojanju mogućnosti da se prelaskom iz jednog dela grada u drugi promeni arhitektonski i urbanistički ambijent. Time se čuva heterogenost, a to znači sinhrono postojanje različitih socijalnih i stilskih kodova prošlosti. Istorijski slojevi Grada sadrže semantički potencijal – bez njih se osiromašuje duh i svest građana. Njihovim uništavanjem grad postaje monolitan, a time se uništava i sama ideja grada kao takva.
Budućnost Almaškog kraja
U periodu posle 1945. počinje opadanje Almaškog kraja. Do početka šezdesetih godina stari zanati, baštovanstvo i ratarstvo kao delatnosti postoje samo u tragovima. Industrijska zona preseljava se na novu lokaciju. Postaje kvart za stanovanje. Iz današnje perspektive marginalizacija Almaškog kraja srećna je okolnost, nije bio izložen modernizaciji koja je iz temelja izmenila staro jezgro grada – ostao je gotovo u potpunosti očuvan sve do 1990. godine. U doba neoliberalne ekonomije, poduzetnici su počeli da otkupljuju prizemne kuće i grade višespratnice koje narušavaju duh mesta. Ovaj proces se u Novom Sadu ubrzao posle 2000. godine. Na taj način u kratkom roku potpuno je devastirano okruženje: Podbara, Rotkvarija i Salajka.
Urbanističkim planom od 2005. godine bilo je predviđeno probijanje tranzitnog puta za teretna vozila pored Almaške crkve i višespratna gradnja na prostoru Almaškog kraja – da je ostvareno, značilo bi njegovo potpuno uništenje. Da bi sačuvala Kraj od devastacije lokalna zajednica je osnovala Nevladinu organizaciju Almašani kao institucionalni okvir za delovanje, i u javnoj raspravi o urbanističkom planu uspela da ga obori. U toku je izrada elaborata za stavljanje Kraja pod zaštitu, a u međuvremenu je inicijativom NVO Almašani objavljen zbornik stručnih radova Almaški kraj (2013.) sa ciljem da posluži kao kulturni argument za očuvanje Kraja; da upotpuni praznine u našem znanju o ovom prostoru; da posluži kao podloga za izradu projekata, odnosno inicijativa za njegovo preosmišljavanje koje će biti u saglasju sa duhom mesta. Pre nego što se bilo šta započne potrebno je znati istoriju toga prostora, i razumeti duh mesta. Iz te vrste znanja izvode se ne samo principi gradnje novih zgrada u tome prostoru, već i druge inicijative koje se u svome usmerenju prema budućnosti oslanjaju na sadržaje nastale u prošlosti. U tome smislu zbornik Almaški kraj ponudio je puno analiza, zaljučaka i predloga koji omogućavaju da se učine koraci okrenuti prema budućnosti.
Zbornik radova o Almaškom kraju
U budućnosti Almaški kraj treba da postane deo turističke ponude Grada. Za to će biti potrebno uvesti distinkciju između Starog Novog Sada i centra Novog Sada, jer je do sada to bio jedan pojam; centar grada se u administrativnoj podeli tako i naziva: Stari grad. To će značiti uvođenje jedne nove dimenzije u turističku ponudu, i u svest građana. Lik starog Novog Sada u sadašnjim uslovima opšteg rušenja može se sagledati jedino u Almaškom kraju, u trouglu Saborne, Nikolajevske i Almaške crkve.
Ono što je u sadašnjim društvenim uslovima izgleda kao jedina mogućnost delovanja na promene jeste građanska inicijativa kojom se pokreću pitanja životnog okruženja, štiti kulturno nasleđe od devastacije, organizuju i finansiraju istraživanja. Inicijativnost sama po sebi nije garancija uspeha, potrebno je da bude prihvaćena od izvršne vlasti, ali bez njenog postojanja ništa se neće ni dogoditi. Budućnost Almaškog kraja u najvećoj meri zavisi od dvas povezana faktora: 1. preduzimljivosti lokalne zajednice, i 2. prepoznavanju opšteg interesa sadržanog u tim inicijativama.
Nikola Grdinić
Ključne reči: Stari delovi Novog Sada, Genius loci, Nepravilna ulična mreža, Almaška crkva, Znameniti građani Novog Sada
http://www.rtv.rs/sr_lat/vojvodina/novi-sad/almaski-kraj-novosadsko-selo-koje-nestaje