Srbija kao polje preplitanja vizantijske i zapadnoevropske civilizacije u analizi: „Sakralna arhitektura srednjovekovne Srbije“. Primeri u okviru projekta „Nepokretno nasleđe u Srbiji“.
Manastir Kalenić
U proučavanjima, i posebno, u savremenoj recepciji umetnosti srednjovekovne Srbije, odavno je prisutan svojevrstan paradoks sadržan u prepoznavanju svih drugih vidova njenog likovnog stvaranja kao proizvoda poteklog sa preovlađujuće ili integralno vizantijskog izvorišta, istovremeno, u potiskivanju njene arhitekture na margine lokalnog izraza, irelevantnog u odnosu na bilo koje savremene vodeće graditeljske tokove. Tobožnja argumentacija navedenom sudu nestaje već pred načelnom činjenicom da je reč o delatnosti koja je u vremenu dužem od polovine milenijuma (IX – sredina XV veka) činila jedno od obeležja identiteta zajednice trajno ukorenjene na mestu dodira dve, za evropski srednji vek najvažnije civilizacije – vizantijske i zapadnoevropske. Svet građen na raskrsnici po definiciji nije mogao biti lokalan. Kako god da je posezao za konstruisanjem i nadograđivanjem prerogativa samosvojnosti, znaci kojima je tu samosvojnost ispoljavao nužno su morali biti opšteprepoznatljivi.
Manastir Gradac
Izlazak Srba na veliku scenu istorije dogodio se tokom XII stoleća, oglašavajući početak kraja dotadašnjeg modela vizantijske dominacije u oblastima centralnog Balkana, i pojavu novih odnosa u kojima je vizantijska crkva, oličena u Ohridskoj arhiepiskopiji, preuzela primat u odnosu na vlast cara. Upravo ova činjenica bila je jedan od presudnih činilaca u zbivanjima tokom potonja tri veka: petnaest srpskih krunisanih suverena, gotovo po pravilu poteklih iz brakova sa ugarskim, grčkim, venecijanskim ili bugarskim princezama, u efemernom stratumu događaja bivali su ćudljivi saveznici ili neskriveni oponenti vizantijske države, ali se samo jedan od njih usudio da vlastite ekspanzionističke ciljeve postavi iznad autoriteta carigradske patrijaršije. Kontinuirano ambivalentan odnos prema institucijama istočnog carstva, i neprekidna budnost spram Ugarske kao mogućeg osvajača sa severa, temeljili su pokretačke sile zajednice, zasnovane na kompleksnoj religiozno-ideološkoj «optičkoj iluziji» u kojoj je svako u ponečemu mogao prepoznati nešto svoje, a zapravo univerzalno. Ta kaleidoskopska projekcija koju je srednjovekovna Srbija permanentno emitovala, do savršenstva je bila dovedena upravo na polju arhitekture.
Neodvojiva od ustanove vlasti, ktitorska delatnost srpskih vladara iz različitih perioda paradigmatičan je primer izvora i načina obrazovanja ideja o arhitekturi kao vizuelnoj demonstraciji dinastičkog i državnog suvereniteta. Prvi među njima, Stefan Nemanja, svoj trijumf obeležio je zdanjem čije su prostorne forme posedovale drevne simboličke konotacije. Na uzvisini «posred srpske zemlje» crkva Sv. Đorđa (Đurđevi Stupovi u Rasu) nastala je spajanjem centralnog prostora naosa nad kojim se uzdizala kupola sa zidanom kolonadom, i dve kule sa monumentalnim pristupnim stepeništem. Na taj način arhitektonski iskazan, Nemanjin dolazak na presto prerastao je u evokaciju čina vladarskog adventusa u hram-grad-središte, poistovećivanog sa Hristovim ulaskom u Jerusalim. Tako je «srpski omfalos» poprimio i pojedina graditeljska svojstva istovetna nešto ranije obnovljenoj crkvi Sv. Groba, večno najvažnijem hrišćanskom svetitlištu, čija je kupola, nad tačkom središta sveta, kao jedno od svojih najmarkantnjih obeležja takođe imala zidanu kolonadu, pojedinost simboličkog karaktera veoma retku u celokupnom korpusu arhitekture Vizantije i njenog komonvelta.
Stoleće kasnije, kralj Stefan Uroš II Milutin delovao je u sasvim drugačijim okolnostima: kao zet vizantijskog cara Andronika II svoje pretenzije neskriveno je iskazivao vladarskim ornatom u kojem je bio prikazivan. Po dotadašnjim merilima neuporediva graditeljska aktivnost u Srbiji i van njenih granica imala je za cilj isticanje kontiniteta sa autoritetom Stefana Nemanje, ostvareno obnovom srpskog svetogorskog središta u Hilandaru, podizanjem kapele uz Nemanjinu crkvu u Studenici, kao i izgradnjom vlastitog mauzoleja po uzoru na grobni hram ovog svog pretka. Međutim, Milutinovo upadljivo vezivanje za rodonačelnika dinastije sadržalo je dublji smisao, usmeren ka univerzalizaciji kulta svetog praroditelja u svrhu vlastite afirmacije na prostoru znatno širem no što je bio srpski. Odatle se izvorište njegovog graditeljskog programa, ne samo brojem već i strukturom pojedinih zadužbina, po svoj prilici barem delimično nalazilo u ideji spajanja i prožimanja srpske crkvene tradicije sa velikom graditeljskom obnovom romejske prestonice koju je nešto ranije preduzeo vizantijski car Mihailo VIII Paleolog. Simptomatični način na koji su bile prepravljene dve izvorno znatno starije vizantijske crkve, Bogorodica Ljeviška u Prizrenu i Sveti Đorđe u Starom Nagoričinu, sproveden komplikovanim umetanjem konstrukcije pet kupola u enterijer bazilike, kao i krajnje osobeno prostorno rešenje Gračanice primereno vanredno dinamičnoj slici eksterijera zdanja, osmotreni kao celina deluju kao jedna od mnogih interpretacija kompozitne prostorne artikulacije carigradskih svetilišta Mihailovog doba, onih istih hramova iz kojih je potekla inspiracija praktično istovremenim i po osnovnom konceptu sasvim sličnim sakralnih zdanjima u oblastima pod vlašću dinastije Laskarisa u zapadnim delovima Male Azije ili vizantijskih despota u Mistri na Peloponezu. Veliki zaokret u arhitekturi Srbije Milutinovog doba, u jednom svom toku ostao je živi impuls potonjim delima, koliko osobenim toliko i potpuno saobraženim izrazitom simboličkom značenju i vizuelnom intenzitetu eksterijera spomenika poznovizantijske epohe.
Konstituisanje repertoara arhitektonskih vizuelnih kodova primerenih srpskoj „redakciji“ hrišćanstva najupečatljivije se ispoljilo na crkvama primarno podizanim u svrhu formiranja svojevrsnog bedema vere, u neposrednoj blizini jedne od evropskih oblasti „najzaraženijih“ bogumilskom jeresi. Iz tih pobuda nastala je jedinstvena arhitektura Nemanjine Bogorodičine crkve u Studenici, kao svojevrsni „pečat istinitog Boga“ utisnut od strane Ohridske arhiepiskopije. Monumentalne fasade u mramoru čija je tekstura od davnina poistovećivana sa nerukotvorenom božanskom tvari, Hristovim telom, metaforičnom predstavom Bogorodice, i raskošni narativni ansambl naturalističke klesane plastike sa druge strane, uz obilje predstava krsta u različitim vidovima u enterijeru, studenički hram učinili su mestom vanredno slojevitog izražavanja tajne Ovaploćenja, i to mehanizmom aluzivnog delovanja, istovetnim onome prepoznatom u delima teološki najobrazovanijih prestoničkih prvaka, ispoljenom u čuvenoj minijaturi rukopisa Homilija Grigorija Nazijanskog. Studenički hram, koji je u srpskoj sredini veoma brzo dobio razuđeniju funkciju, postajući mesto hodočašća grobu ktitora-prvog srpskog svetitelja, ostao je jedini sačuvani pokazatelj izgleda najvažnijih, danas samo po izvorima poznatih, svetilišta srednjevizantijskog Konstantinopolja.
Arhitektonsko poistovećivanje Srbije sa „Svetom zemljom izabranog naroda“, materjalizovano crkvom Sv. Đorđa kao vidom aproprijacije apsolutnog središta i Studenicom kao srpskom Skinijom, a deklarativno iskazano navodom iz hilandarske povelje prema kojem je Bog lično uspostavio vlast na tom prostoru, zaokruženo je 1219. godine, kada se Nemanjin sin, monah Sava, iz Nikeje vratio sa priznanjem samostalnosti crkvene organizacije u rangu arhiepiskopije. Iako je dotadašnji graditeljski izraz posedovao težinu definisanog programa, Sava je novoformirani odnos promovisao faktičkim odricanjem od arhitekture građevina podignutih pod patronatom Ohridske arhiepiskopije. Važan, ako ne i suštinski podsticaj takvoj odluci, bez sumnje je proisticao iz uvida u situaciju posle prvog vizantijskog gubitka Carigrada 1204. godine, i politička iskustva proistekla iz nje: Rim je postao mesto u koje su bili uprti pogledi mnogih, pa i srpskih vladara. Umesto da izložen turbulencijama iznenada nastalog policentričnog sveta bira između dve strane, Sava se okrenuo jedinom preživelom neprikosnovenom autoritetu – hrišćanskoj tradiciji. Odatle je zamisao crkve Sv. Spasa u Žiči, središta srpske arhiepiskopije, rezultirala enterijerom koji je s namerom podsećao na Studenicu ali je istovremeno, jednom apsidom i transeptom na istočnoj strani, odnosno bočnim kapelama i, prvobitno, atrijumom na zapadnoj strani, dobio prostorne elemente čiji je ukupni raspored i međusobni odnos nosio neskrivene asocijacije na ranohrišćansku baziliku. Kada je takav ambijent, unošenjem brojnih prestoničkih svetinja prikupljenih Savinim delovanjem, prerastao u veliki relikvijar više ne isključivo srpskog već, od tada, vaseljenskog hrišćanstva, hijerotopska mapa još jednog „Novog Jerusalima“ definitivno je bila uobličena. Sve do sredine XIV veka sveobuhvatnost ideje prostora Žiče i asketska silueta njenog eksterijera funkcionisali su kao programski uzor zadužbina srpskih vladara i arhiepiskopa. Bili su dovoljno „elastični“ i prijemčivi za saopštavanje različitih posebnih težnji i opredeljenja, od pravoslavnih crkava nadahnutih cistercitskim poimanjem arhitekture (Sopoćani, Gradac), do ingeniozne sinteze ostvarene hramom Hrista Pantokratora u Dečanima, u kojem su se, delatnošću arhiepiskopa Danila II i franjevačkog monaha-graditelja Vite, sustekle srpska tradicija prethodnog stoleća, poznovizantijsko nastojanje ka objedinjavanju posebnih prostornih jedinica pod isti krov, aluzija na prostorni koncept i simbolička polihromija fasada primerene svetilištima Zapada. Kompozicijom dečanske crkve Janusov lik srpskog identiteta iskazivanog arhitekturom dostigao je vrhunac, objedinjujući u originalnošću neprevaziđenu celinu sve prethodne i savremene tokove kako vlastitog tako i sveukupnog evropskog graditeljskog stvaranja.
To, međutim, nije bio kraj: poslednje decenije državne samostalnosti obeležili su graditelji koji su, u skladu sa osnovnim svojstvima poznovizantijske umetnosti, svoj izraz saobrazili savremenim karakteristikama zidne slike. Programski ustanovljen model hrama u vidu sažetog upisanog krsta sa kupolom i bočnim konhama, omogućio im je istinsko skulptoralno modelovanje primarnih oblika, u kome je besprekorno izveden opus bio doveden u idealan odnos sa morfologijom građevine, predstavljajući istovremeno svojevrsnu podlogu razuđenom ali gotovo klasicistički strogo raspoređenom repertoaru klesanog ukrasa. Unutar njegovog sadržaja pojedinačni motiv je, kako u likovnom tako i u ikonografskom pogledu, simultano funkcionisao i sam za sebe i kao organski deo celine. Na taj način, ekspozicijom sazdanom na ravnoteži nastojanja ka monumentalnosti i upravo otmenog osećaja za meru ukrašavanja, obrazovane su koliko jednostavne toliko i dinamične celine, oličene u brojnim varijacijama spoljašnje siluete razuđenih masa i izrazitog vizuelnog intenziteta, eksterijera koji je istovremeno poneo i sve one simboličke konotacije koje su do tada uglavnom bile primerene sadržaju unutrašnjosti istočnohrišćanske crkve. Bio je to kasni, verovatno i poslednji pokazatelj još jedne od mogućih interpretacija vizantijske ali ne i isključivo vizantijske umetnosti arhitekture, deo onog istog eksperimenta koji se vek ranije na spomenicima Carigrada i Soluna zasnivao na sveopštem redefinisanju pozicije pojedinačnih činilaca građevine i njihovih međusobnih odnosa, i stvaranju novih slika eksterijera Ravanice, Lazarice, Ljubostinje, Kalenića, Resave, koji je, kao kategorija, predstavljao završnu temu celokupnog srednjovekovnog graditeljstva. Od tog trenutka, svetovi objedinjeni arhitekturom dotadašnje Srbije, svetovi arhitekture sinteze koja se poput one na Normanskoj Siciliji ili na prostoru franačke Moreje nikada nije mogla uklopiti u pojednostavljene agende stilova, doslovno i definitivno počeli su da se kreću u različitim pravcima.
Dr Ivan Stevović, Filozofski fakultet,Odeljenje za istoriju umetnosti. Autor više knjiga i tekstova objavljenih u Srbiji i inostranstvu posvećenih istoriji arhitekture u razdoblju od antičkog Rima do recepcije srednjovekovnih spomenika u periodu Romantizma. Težište istraživanja na arhitekturi srednjovekovne Srbije, Vizantije, i regionalnih liminalnih kulturnih zona poput istočne obale Jadrana.
PROČITAJTE I: bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu, julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, jelena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura