Grupa Bosch+Boch osnovana je 27. avgusta 1969. u subotičkoj poslastičarnici „Triglav“. Prva retrospektivna izložba Grupa Bosch+Bosch i Subotica održana je u Gradskom muzeju Subotica od 29. novembra 2019. do početka avgusta 2020. Piše: Olga Kovačev Ninkov. Foto: Arhiva O.K. Ninkov
U Gradskom muzeju Subotica je početkom avgusta završena izložba Grupa Bosch+Bosch i Subotica koja je otvorena povodom 50 godina od osnivanja grupe 29. novembra 2019. Trebalo je da traje do 25. maja naredne godine, no produžena je za još dva meseca. Bila je to prva retrospektivna izložba o radu grupe u Subotici, na koju se – po rečima Balinta Sombatija – čekao bezmalo 40 godina, jer izložba u Subotici 1981. godine, nakon postavke u Salonu Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, zapravo nije realizovana, ikao je datum odštampan na korici kataloga. Ovaj put se međutim, pored osmišljeno odabarnih termina za otvaranje i zatvaranje izložbe (29. novembar – Dan republike i 25. maj – Dan mladosti), sa kojima se simbolično želelo ukazati na deo duha vremena u kome je grupa osnovana 27. avgusta 1969. godine u subotičkoj poslastičarnici Triglav, nenadano pojavila nova situacija izazvana pandemijom korone koja nas je podsetila na epidemiju variole vere 1972. Tako, umesto da se predamo planiranim pratećim programima – od kojih je pre pandemije realizovana promocija knjige Balinta Sombatija „B+B / 1969–1976“ (Forum, Novi Sad), uvedeno je vanredno stanje i radilo se „Home Office“. Sada je na pomolu 27. avgust i novi jubilej: 51 godina od osnivanja grupe, što je povod ovog kratkog osvrta.
Otvaranja izložbe – Ljubica Vuković Dulić, Balint Sombati, Atila Černik, Nebojša Milenković, Katalin Ladik, Julija Fabenji, Olga K. Ninkov Foto: S. Kolovič, 2019
Grupa Bosch+Bosch osnovana je na inicijativu Slavka Matkovića (Subotica, 1948 –Subotica, 1994) pod okriljem likovne redakcije subotičke Tribine mladih. Članovi grupe pri osnivanju su, pored inicijatora, bili Edita Baš (Subotica, 1951 – Subotica, 2011), Ištvan Krekovič (Subotica, 1949), Zoltan Mađar (Subotica, 1951), Laslo Salma (Subotica, 1949 – Subotica, 2005), Balint Sombati (Pačir, 1950) i Slobodan Tomanović (Subotica, 1947), mladi stvaraoci koji su se upoznali izlažući na godišnjim izložbama Tribine mladih u holu subotičkog pozorišta. Tada su stvarali klasičnim tehnikama, na primer, Sombati je slikao temperom, ali se u sadržaju njihovih dela već javljala težnja ka novom i buntovnom. Značaj aktivizma i ideološke kritike kod Sombatija bili vidljivi već u njegovim antiratnim akcijama 1968. Zaokret od tradicionalnih umetničkih formi ka novom jeziku označava 1970, rad Tragovi Balinta Sombatija, izveden kao prostorna intervencija, te serija Oblaci Slavka Matkovića, u kojoj je tokom šest meseci fotografisao oblake iznad svog doma, pa i uspostavljanje veza sa beogradskim časopisom Signal koji je objavljivao vizuelnu i konkretnu signalističku poeziju. Grupa je 1970. intenzivirala u tom smislu i izlagaču delatnost, izlažući u Novom Sadu, Subotici i Senti, a 1972. u Salonu UPIDIV-a u Novom Sadu, u Balatanboglaru (Mađarska), u Likovnom Susretu u Subotici, Studentskom centru u Zagrebu, Muzeju savremene umetnosti u Beogradu. U poslastičarnici Triglav, gde je grupa osnovana, pio se čaj, koka-kole tada još nije bilo. Slavko je sa Valerijom, budućom suprugom, često dolazio ovde, ali tog dana kada je grupa oformljena nije bila s njima. Tada, te ’69 imao je dvadeset jednu godinu. „Zna se kako je bio obučen, u crno, uvek” – priča Valerija Miroslavu Mandiću mnogo kasnije – „Crni džemper i crne platnene pantalone. On je imao svoju krojačicu, jednog njegovog prijatelja majka, koja mu je specijalno šila uske crne pantalone… Kosa je bila, pa tako malo duža. Kao i uvek.” (Sva sela. Hodanje kroz Vojvodinu. Matica srpska, Novi Sad, 1997, str. 37). Navodeći ovaj citat podvlačimo činjenicu da je za Suboticu ova autentična grupa, koja je postojala do 1976, njen rad i dokumentacija, kao i bavljenje sa svim tim, od šireg značaja nego što je sama oblast umetničke prakse. To je još jedna izuzetna mogućnost da se otkrije genius loci/duh mesta, koji je u momentu postojanja grupe integrisao kosmopolitsku opredeljenost, aktuelne globalne inovativne tendencije i senzibilitet.
Koliko su radu grupi i njenom načinu razmišljanja privrženi današnji građani, a među njima i umetnici, potvrđuje između ostalog i neobično veliki broj zainteresovanih na otvaranju izložbe, ali i vrsta delatnosti nekolicine umetnika u Subotici. Umetničko odeljenje subotičkog muzeja se za ovu izložbu pripremalo postupno, sakupljanjem građe za kolekciju muzeja, a sve direktinje od 2017. obradom i prikazom rada Omladinske umetničke kolonije Čurgo, čije osnivanje je prethodilo 1967. osnivanju Bosch+Bosch-a, takođe u sklopu subotičke Tribine mladih. Koautorka izložbi, Ljubica Vuković Dulić je i tada pored pratećeg kataloga u zborniku Gradskog muzeja Subotica Museion objavila segment istraživačih rezultata (Likovna redakcija Tribine mladih u Subotici, 1963–1970), a to je učinila i ovom prilikom (Subotički omladinski časopis Jelen/Sada – poligon nove umetničke prakse, 1970–1974). Za otvaranje izložbe Grupa Bosch+Bosch i Subotica štampan je svojevrsni „edukator“, izbor autentičnih, svojevremeno objavljenih tekstova članova grupe nastao upravo sa ciljem edukacije i širenja informacija o oblastima nove umetničke prakse.
Detalj izložbe sa dokumentacijom subotičke Tribine mladih i radom Proboj Slavka Matkovića, te kamerom Lasla Salme Foto: S. Kolovič, 2019
Godine 1971. Balint Sombati se, nakon završetka subotičke gimnazije seli u Novi Sad jer postaje grafički urednik časpopisa Uj Symposion. Na taj način on sve više postaje integralni deo novosadske avangradne likovne scene, a grupa faktički dobija dva sedišta: Suboticu i Novi Sad. Slavko Matković 1971. počinje eksperimente sa konkretnom poezijom i takozvanim signalističkim stripovima kojima narušava narativnu konstrukciju klasičnog stripa. Naglašavajući autonomiju tekstualnog i slikovnog dela stripa, on je postavio temelje žanra tzv. „novog stripa”. Sa Laslom Salmom publikuje prvu knjigu na polju vizuelne poezije 5112A. Sombati iste godine u Novom Sadu od svojih radova mejl-arta izdaje alternativni časopis Undergraund Elevetor. Udružen sa Atilom Černikom, grafičkim urednikom izdavačke kuće Forum (gde se nalazilo i uredništvo Uj Simposiona) pokreće Mixed Up Undergraund. Struktura članstva se u međuvremenu menja: 1970. godine prvo grupu napuštaju Edita Baš i Ištvan Krekovič, a onda Zoltan Mađar i Slobodan Tomanović. Na poziv Sombatija, 1971, grupi pristupa Laslo Kerekeš (Stara Moravica, 1954 – Berlin, 2011) i njen član ostaje do 1975, kada napušta konceptualizam i posvećuje se slikarstvu. 1973. godine grupi se priključuju Atila Černik (Bačka Topola, 1941) i Katalin Ladik (Novi Sad, 1942), glumica Radio-pozorišta u Novom Sadu, čiji su nastupi uživo često bili na međi umetnosti performansa i pozorišta. Černik je od 1970. godine učestvovao je u radu Tribine mladih u Novom Sadu, a sa Juditom Šalgo priredio je 1972. godine izložbu nove mađarske avangarde. Godine 1973, sada već u novom sastavu, grupa izlaže u Pečuju u legendarnoj Galeriji pečujske radionice. Godine 1974. rađa se list grupe, alternativno izdanje, višejezični andergraund časopis WOW koji je bio prvi mehanički multiplicirani alternativni umetnički periodičan list tadašnje jugoslovenske umetničke scene. Nastanak ovog glasila u osnovi je proizašao iz želje ka slobodnom protoku informacija. Članovi grupe su smatrali za potrebu međusobno informisanje i usavršavanje. Subotički mladi stvaralac, Ante Vukov (Subotica, 1955 – Subotica, 2012), postaje član grupe na poziv Slavka Matkovića tek 1975. Njegovo stvaralaštvo iz razdoblja članstva obeležile su akcije u javnom prostoru radovi sa područja vizuelne poezije, konceptualni radovi. Područje izražavanja kroz eksperimentalni strip tematizuje narativne teme njegovih iskustava sa običnim ljudima iz Subotice.
Detalj sa izložbe, strip Ante Vukova Foto: A. Rončak, 2019
Obrađujući slične asocijacije Jugoslavije (grupa OHO u Ljubljani osnovana je 1966, grupa Kôd u Novom Sadu 1970), Jadranka Vinterhalter konstatuje da su sredine gde su se one javile imale izuzetnu kreativnu klimu među mladima i da su u njima postojale institucije, kao npr. Tribina mladih u Subotici i Novom Sadu, koje su omogućivale mladim stvaraocima da u javnosti pokažu i afirmišu rad (Umetničke grupe – razlozi okupljanja i oblici rada. In: Nova umetnost u Srbiji 1970–1980. Pojedinci, grupe, pojave. Muzej savremene umetnosti, Beograd, 1983, 14–23). Treba dodati, da su toj kreativnoj klimi doprinele i stepenice razvoja lokalne likovne scene, pri čemu je Subotica i u ranijim periodima važila za likovni centar sa karakerističnim ambijentom i svojim pregalacima, predstavnicima raznih umetničkih stremljanja i škola. Osim stila secesije sa prekrtenice 19. i 20. veka, tu su i avangardne ideje evropske umetnosti prve i druge decenije 20. veka, pre svega, kubizam, futurizam i dadaizam, koje su imale odjek, svoje aktere i publiku u gradu. Jedna od najpoznatijih radova Lasla Salme, serija fotografija Dada realizovana 1972. sa crnim platnom i natpisom „DADA”, koju je autor postavljao u različite segmente javnog prostora, ukazuju na ponovo otkrivenu baštinu dadaističkog matinea u Subotici, koji je bio održan 19. novembra 1922. u bioskopu „Korzo“. U posleratnom periodu je enformel, kao nonfiguratnivan vid izražavanja, obezbedio važan prostor konceptualnoj umetnosti i na široka vrata je ušao na subotički likovnu (i pozorišnu) scenu ne samo na putem sve češćih izložbi, već i kroz stvaralaštvo subotičkog slikara i scenografa Pala Petrika. Ješa Denegeri, pišući o Grupi Bosch+Bosch, zbog svega navedenog, primećuje da je „opredeljenje za nove umetničke pojave koje idu ka dematerijalizaciji plastičnog objekta karakteristično za sredine i autore čiji je kulturni standard već asimilirao mnoge ključne pretpostavke radikalnih iskustava savremene umetnosti“ (Fragmenti. Šezdesete–devedesete, umetnici iz Vojvodine. Prometej, Novi Sad, 1994, 41–42).
Polazna stranica touch screen ekrana na izložbi, sa biografskim podacima, dokumentacijom i zvučnim zapisom članova grupe
Paralelno sa navedenim dešavanjima, u kontekstu specifične duhovne klime, prvenstveno u krugovima mladih, od sredine šesdesetih godina pripada i širok talas „revolucije ponašanja”. Suočeni sa ekspanzijom inovacija tehničke revolucije kao što su televizija, gramofon, čovekovo osvajanje svemira,1969. i Meseca; sa konfliktima međunarodne politike, rok kulturom… javila se težnja obaranja ili makar transformisanja mnogih običaja i konvencija svakodnevnog – a u ovom slučaju i likovnog života. Iako kontrakultura 1960-ih nije ostvarila željenu promenu sveta, znatno je uticala na liberalizaciju mnogobrojnih sfera života.
Kako u uvodu izbora tekstova štampanog za otvaranje izložbe Bosch+Bosch i Subotica piše Ljubica Vuković Dulić – od samog nastanka grupa je bila okrenuta ka radikalnim, inovativnim, ekscesnim, i neoavangardnim umetničkim istraživanjima i eksperimentima, kao antiteza svemu lokalnom i provincijalnom, a sa težnjom ka povezivanju sa neoavangardistima iz ostalih jugoslovenskih centara te sa protagonistima Nove mađarske avangarde. Grupa je preuzimala nove umetničke tendencije koje se na polju vizuelnih umetnosti javljaju između 1969–1976. Područja umetničkog delovanja njenih članova bila su: vizuelna semiologija, tipografska, konkretna poezija, konceptualna umetnost, književnost, intervencije u slobodnom prostoru (vizuelna poezija u prostoru, land art), projekti i akcije, performansi, instalacije, multimediji, kritika i tekstovi o umetnosti, selotejp tekstovi, novi strip i mail art. Među izdavačkim produktima članova grupe našle su se i razglednice, malotiražne knjige-objekti, časopisi i gramofonska ploča. Njihov rad se može imenovati terminom nova umetnička praksa, jer su im istraživanja bila usmerena na višestruke potencijale umetničkog stvaranja i istraživanja. Pojedini su autori uporedno sa umetničkim radom razvijali teorijsku i kritičku praksu kroz tekstove i ilustracije radova objavljenih u više vojvođanskih časopisa na srpskom i mađarskom jeziku: Új Symposion, Képes Ifjúság, Rukovet, Jelen, Sada itd.
Subotička poslastičarnica Triglav koja više ne postoji Foto: L. Domran, 1970
Na izložbi Grupa Bosch+Bosch i Subotica su osim radova iz perioda od 1969. do 1976. članova grupe bili izloženi i kompatibilni radovi dva likovna stvaraoca bliskih grupi – Jožefa Ača i Jožefa Markulika. Osvrćući se na osnovna umetnička područja i uvidom u jedan deo njihovih opusa, pružena je mogućnost spoznaje o jednom specifičanom periodu umetničkog i stvaralačkog mišljenja. Materijal iz fonda subotičkog muzeja se dopunjen eksponatima iz privatnog vlasništva i zbirki Galerije acb iz Budimpešte, Galerije Matice srpske iz Novog Sada, Gradske biblioteke Subotica, Gradskog muzeja iz Bečeja, Gradskog muzeja iz Subotice, Muzeja savremene umetnosti iz Beograda, Muzeja savremene umetnosti Vojvodine, Savremene galerije Subotica i Savremene galerije Zrenjanin, pa se može reći da je iz aspekta date tematske jedinice ovom izložbom po prvi put dat uvid u domaće javne zbirke. Kao takav, projekat se razlikovao od izložbe u Ludvig muzeju u Budimpešti, gde je najveći deo eksponata potekao iz zbirke Marinka Sudca, dopunjen manjim brojem radova iz kolekcije Muzeja savremene umetnosti Vojvodine i Gradskog muzeja Subotica.
Performans Balinta Sombatija nakon otvaranja izložbe u Gradskom muzeju Subotica Foto: S. Kolovič, 2019
Autorke subotičke izložbe su istoričarke umetnosti Gradskog muzeja Subotica Ljubica Vuković Dulić i dr Olga K. Ninkov, a izložbu su – uz projekciju video rada Tranzit Zoon Katalin Ladik i performans Na liniji Balinta Sombatija – otvorili dr Julija Fabenji, istoričarka umetnosti i direktorka Ludvig muzeja i Nebojša Milenković, istoričar umetnosti Muzeja savremene umetnosti Vojvodine, autor monografije „Ich bin Künstler Slavko Matković“. Izložba je realizovana uz podršku Ministarstva kulture Republike Srbije i Opštine Subotica.