Stara groblja nalaze se u svakom gradu ili selu, ali neka se izdvajaju izuzetnim položajem i koncentracijom starih nadgrobnih spomenika, te predstavljaju svojevrsnu baštinu koja svedoči ne samo o postojanju porodica i pojedinaca, već i o životu i delovanju stanovnika određenog kraja u prošlosti. Ona predstavljaju dragocene putokaze za izučavanje kulture/običaja čitavih zajednica, govore o postojanosti poštovanja drevnog kultnog mesta i značajna su za hronološko praćenje kontinuiteta kulturnog razvoja. Groblja imaju religiozni karakter i mnoga stara groblja su nastala uz bogomolju, sa snažnom verom pokojnika za dostojnim zagrobnim životom. Neke nekropole su trajale duže od bogomolje, nastavljajući tradiciju svetog mesta. Izbor starih grobalja u ovom tekstu je subjektivan. Čitalac može da pronađe neko svoje mesto gde je doživeo duhovnu vezu sa prošlošću preko kulture i običaja sahranjivanja i negovanja sećanja na pretke. Piše/Foto: Aleksandar Stanojlović
Nekropola u Petrovoj crkvi, Novi Pazar
Nekropola u porti Petrove crkve kod Novog Pazara neraskidivi je deo spomeničkog kompleksa ovog izuzetnog verskog i kulturnog spomenika koji je 1979. godine stavljen na Listu svetske baštine Ujedinjenih nacija kao deo celine Stari Ras sa Sopoćanima. Sačuvan je veliki broj monumentalnih kamenih nadgrobnih spomenika. Lokalitet je istražen i konzerviran koncem pedesetih godina 20. veka, a arheološka istraživanja su vršena od 1984. do 1986. Ceo prostor Petrove crkve kao jedan od najstarijih sakralnih kompleksa u Srbiji je pod stalnim održavanjem i konzervatorskim nadzorom. Nadgrobni spomenici potiču uglavnom iz 17, 18. i sa početka 19. veka, najčešće su oblika krsta, pravougaonika ili trapeza, a sačuvan je i manji broj niskih sandučastih grobnih mesta iz srednjeg veka. Kamene ploče sa Petrove crkve karakteriše reljefni prikaz glave pokojnika, u kombinaciji sa geometrijskim ili cvetnim ornamentima, a mlađi spomenici su stilizovani ili čisto ornamentisani.
Groblje u Rajcu
Na sasvim drugom kraju Srbije a nedaleko od Negotina, u brdu iznad sela Rajac, nalaze se Rajačke pivnice, naselje vinogradara i vinara izuzetnih ambijentalnih vrednosti. Na kraju sela ka zapadu meštani su podigli groblje sa monumentalnim nadgrobnim spomenicima, koji su do danas sačuvani u izvornom obliku i stavljeni pod zaštitu pod nazivom Rajac, pivnice sa starim grobljem, u okviru prostorne celine Negotinska krajina, kompleks pivnica. Groblje je nastalo polovinom 19. veka. Nadgrobne stele dekorisane geometrijskim ornamentima u plitkom reljefu prikazuju motive sunca, meseca, krsta i drugih starih kultnih simbola, ispod kojih je polje sa tekstom. Nadgrobne spomenike, kao i vinske podrume u kućama su gradili i klesali majstori kamenoresci iz Metohije i Makedonije, koji su uveliko uneli svoje umeće i duh južnjačkih krajeva u prostor Istočne Srbije koja do njihovog dolaska nije negovala ovu kulturu. Stoga je preplitanje graditeljskih i umetničkih iskustava Negotinske krajine, Metohije i Pološke kotline osnovna karakteristika vrednosti svih zaštićenih pivnica u Negotinskoj krajini, a ovde možemo dodati i mešavinu tradicija pravljenja vina i uživanja u vinu, a takođe i kulture sahranjivanja i običaja oko sećanja na pokojne.
Staro groblje oko crkve u selu Dići nalazi se osam kilometara južno od Ljiga i lako je dostupno. Svako od nas je u automobilu ili autobusu sijaset puta prošao pored njega, ne obraćajući pažnju na prisustvo ovog divnog mističnog mesta. Najlakše ćemo ga locirati pored mesta gde se ukrštaju Ibarska magistrala i novi autoput Beograd-Čačak. Iskopavanje crkvišta sa grobljem je obavljeno od 1991-93. godine. Tada je otkrivena crkva raškog stila iz 13. ili 14. veka, koju je podigao vlastelin Vlgdrag kao grobnu crkvu svoje porodice, kako je i zapisano na njegovom grobu. Tokom vremena oko crkve je formirana nekropola ravnih ploča na redove, koja obuhvata oko 200 nadgrobnih horizontalnih kamenih ploča različitih oblika. Neke ploče imaju uklesane ornamentalne motive, mada je najveći broj bez natpisa. Sahranjivanje na ovoj nekropoli je trajalo do 17. veka, a kontinuitet groblja je nastavljen i kasnije, sve do današnjih dana, ali na potezu zapadno od crkve prema magistralnom putu. Obnova srednjovekovne crkve Sv. Jovana Krstitelja i groblja završena je 2014. godine i lokalitet je zasijao u mreži srednjovekovnih kultnih mesta u Šumadiji.
Groblje u Dićima
Jevrejsko groblje u Zemunu se nalazi poviše Gardoša, u sklopu Zemunskog groblja, čiji su sastavni delovi još i Pravoslavno i Katoličko groblje. Jevrejsko groblje se nalazi „u dnu“, „na kraju“ groblja, u posebnom delu koje zrači posebnom energijom i mistikom, delom zbog položaja na gardoškom uzvišenju iznad grada i iznad zemunskih laguma, delom zbog prisustva starih spomenika, ali i zbog sudbine jevrejskih porodica, njihovog prosperiteta i nestajanja i posebno zbog stradanja u Drugom svetskom ratu. Na istaknutoj tački Jevrejskog groblja je piramida s zapisom Žrtvama fašizma 1941-1945. Međutim posebno je tajnovit najstariji deo sa gustom koncentracijom dečijih grobova na travnatom uzvišenju sa koga puca pogled na severne delove grada. Jevreji se ovde sahranjuju od svog dolaska u Zemun posle 1739. godine, do današnjih dana. Najstariji sačuvani kameni spomenici imaju oblike drevnih zavetnih ploča, a prateći promene u formama i dekoracijama nadgrobnih obeležja možemo pratiti i uzore, ukuse i modu koji su se menjali kod zemunskih Jevreja kroz decenije i vekove.
Jevrejsko groblje u Zemunu
Bez obzira da li su stara groblja pravoslavna, rimokatolička, jevrejska ili muslimanska, putnike namernike ni danas ne ostavljaju ravnodušnima. Traju energija, tajnovitost, mistika, i živima ukazuju na smisao i postojanost i naših predaka, i nas samih.