Istraživanje profesora Zlatka Uzelca ovog puta odnosi se na Zaboravljeni nestali barokni grad-tvrđavu Novu Palanku (današnja Stara Palanka kod Banatske Palanke). Uzelac nastavlja da otkriva vrednosti velikog i malo poznatog sistema baroknih gradova-tvrđava kome pripada i Petrovaradin. Ovog puta, njegova tema je najmanje poznati, zaboravljeni grad-tvrđavu uz obalu Dunava koji je bio na mestu današnje Stare Palanke, zaseoka Banatske Palanke kod Bele Crkve. Nova Palanka doima se kao mala planerska uvertira u ono što je zatim uslijedilo – gradnja golemog novog grada-tvrđave Beograd. Tekst u fokusu autor je napisao kao praznični poklon za korzoportal.
Od svih novih baroknih gradova-tvrđava koji su bili porušeni do sklapanja Beogradskog mira 17. septembra 1739, potpisanog na posebnom splavu na ušću Save u Dunav, ili neposredno nakon toga u skladu sa sporazumom– baroknog Beograda, Pančeva, Rače i Nove Palanke, nestali grad Nova Palanka najmanje je poznat. U njegovom slučaju došlo je i do posebnog obrata u imenu, nekadašnja Nova Palanka (Neu Palanka, Ujpalanka, Vipalanka), postala je – Stara Palanka. To je danas neznatno selo na obali Dunava blizu Banatske Palanke, kod Bele Crkve, izletište s plažom i ribljim restoranima u kome nema ni traga nekadašnjeg važnog utvrđenog grada-tvrđave.
Autor mape Aleksandar Stanojlović
Stara Palanka stoji neposredno uz mjesto gdje se kanal Dunav – Tisa – Dunav vraća u Dunav, u čemu se u sadašnjem vremenu osobito očituje posebna važnost toga položaja koji je nekada označavao strateško obrambeno mjesto blizu ulaska Dunava u moćni kanjon Đerdapa, dunavska „Željezna vrata“. Palanka je bila važan stup straže i odbrane uz Dunav, a na drugoj obali stoji drugi stup – tvrđava Ram. To su bili odavno glavni stražari na jugoistočnom, dunavskom ulazu u Panoniju. Spaja ih danas skela koja je jedini prelaz preko Dunava nizvodno od mosta između Smedereva i Kovina, pa sve do brane hidrocentrale Đerdap.
Za razliku od Rama na uzvisini, Nova Palanka je bila nizinska tvrđava kojoj bi vrijeme nastanka mogla s većom sigurnošću utvrditi samo arheologija.U srednjem vijeku nosila je vjerojatno ime Sapaja. Velika i pravilno građena, s karakterističnim polukružnim kulama na uglovima i polukulama između njih mogla bi imati i antičko porijeklo, kao i neke druge tvrđave na Dunavu. No njena arhitektura koja je zabilježena na kartografskim prikazima i planovima gradnje baroknog grada-tvrđave upućuje također da bi gradnja mogla prvenstveno pripadati velikoj graditeljskoj aktivnosti obrambenih tvrđava na Dunavu slavnog Pipa Spana, protorenesansnog kondotjera („kondotjer“ – vođa najamničke vojske koje su unajmljivali italijanski gradovi komune i pape u 14. i 15. veku, prim. korzoportal) u službi ugarskog i češkog kralja i cara Svetog Rimskog carstva Žigmunda Luksemburškog. Njegov portret u veličanstvenom kondotjerskom oklopu naslikao je 1455. firentinski slikar Andrea del Kastanjo u seriji portreta slavnih, među kojima su i najslavniji Firentinci – Dante, Petrarka i Bokačo.
Bitka kod Nikopolja 1396. Pipo Spano, prvi graditelj Nove Palanke
Rođen u Firenci kao Filippo Scolari (1369. – 1415.), Pipo Spano je poznat i kao „Filip Mađar“u narodnim pjesmama, gdje je bio slavljen kao pobratim kraljevića Marka. Nakon velike izgubljene bitke s Turcima kod Nikopolja, nizvodno Dunavom u današnjoj Bugarskoj, 1396. Pipo Spano je spasio kralja otplovivši s njim uzvodno kroz Đerdap. Kada je kasnije kao Tamiški župan iz Temišvara gradio veliki obrambeni sistem na Dunavu, položaj Nove Palanke bio mu je dobro poznat i ne začuđuje da je ovdje izgradio (ili možda na nekim starim temeljima obnovio) veliku protorenesansnu tvrđavu, veću od one koju je također podigao u Pančevu.
Tvrđava je bila izvanredno položena uz sjevernu obalu Dunavu, između ušća dva rukavca Karaša, a ispred nje bile su dve ade u vrhu velike okuke kojim Dunav ulazi u Đerdap. U blizini se nizvodno, u Dunav uliva rijeka Nera, današnja granica s Rumunijom. U Novoj Palanci je bilo smješteno gradsko naselje, ali su se brzo, a posebno u tursko doba, izvan zidina razvila i neutvrđena predgrađa Gornja i Donja varoš Nove Palanke.
Kada je 1716. princ Eugen Savojski opsadom osvojio Temišvar, u pripremi za osvajanje Beograda iduće godine zauzeti su iste godine Nova Palanka i Pančevo, a potom je Palanka dodatno utvrđena i opremljena.
Uspostavom Temišvarskog banata 1719. kojemu je na čelo postavljen sposobni Claudius Florimund de Mercy, Nova Palanka postala je zajedno s novim Pančevom na zapadu, Karansebešom na istoku i Novom Oršavom, novom tvrđavom izgrađenoj na jednoj adi u središtu kanjona Đerdapa (Ada Kale), jedna od karika novog obrambenog sistema Banata, kojemu je u središtu stajao veliki novi barokni grad-tvrđava Temišvar.
Sve nove tvrđave, kao i sam novi Temišvar, projektirao je Mercyev tadašnji inženjer, njegov nekadašnji ađutant Nicolas Doxat de Demoret koji se kao kirasir (oklopnik na konju, prim korzoportal) borio pred Petrovaradinom 1716, a zatim s njim i na Siciliji 1718. i 1719. Kada je Mercy postao guverner Temišvarskog Banata, Doxat je najprije postao njegov fortifikacijski inženjer, a zatim je nakon nezadovoljstva prvim planom novog baroknog grada-tvrđave Beograd prema projektu inženjera de Sullya (Silia), prema kojemu je počela gradnja, 1722. na kraju odabran Doxat i za projektanta novoga Beograda, a iduće godine imenovan je glavnim inženjerom Beograda i svih drugih tvrđava u Srbiji, Temišvarskom Banatu, Transilvaniji, Južnoj Ugarskoj, Slavoniji i Hrvatskoj, ostvarivši do 1735. golemi graditeljski opus.
Iste 1722. kada je u vrhuncu slave i moći princa Eugena Savojskog u Beču bio dovršen njegov slavni dvorac Gornji Belvedere, započela je prema projektima dotadašnjeg Mercyevog inženjera Nicolasa Doksatade Demoreta gradnja i dva najveća i najvažnija grada-tvrđave u golemom sistemu novih gradova-tvrđava – Beograda i Temišvara. Upravo iste 1722. u staroj tvrđavi Nova Palanka prema novom planu u sredini planiranog budućeg središnjeg gradskog trga novog baroknog grada-tvrđave uz Dunav izgrađena je za početak omanja kasarna, vjerojatno zamišljena za stan zapovjednika, a također i kao sjedište – pošte).
Novi plan Nove Palanke (Vipalanke) možemo dakle pripisati prvom dijelu opusa Nicolasa Doxata koji je nastao prije njegovih planova Beograda, zajedno s planovima za Karansebeš, Novu Oršavu, Pančevo i za sam Temišvar, a na osnovu kojih je on bio pozvan da preda svoju ekspertizu Sullyevog plana Beograda.
Nova Palanka zamišljena je kao bastionima utvrđeni planirani grad-tvrđava sa zasebnom citadelom. Projektirana pentagonalna citadela okrenuta je kopnu i, uz raveline i kontragarde, utvrđena je dodatno za Doxata karakterističnim strelastim linetama, dok grad ima dva velika bastiona prema kopnu i dva nešto manja uz Dunav. Između gradskih bastiona na tri su strane smješteni u opkop pred kurtinama kaponiri , a neobično je rješenje da dva bastiona prema Dunavu umanjuju u njima smješteni „urezani“ kaponiri, od kojih jedan brani most do šanca na dunavskoj adi.
Opkopi i grada i citadele trebali su uglavnom trajno biti ispunjeni vodom, u čemu se naročito očituje za Doxata, koji je bio školovan za fortifikacijskog inženjera u Nizozemskoj, karakteristični utjecaj nizozemske fortifikacijske škole. No, ono što ga i ovdje izdvaja iznad obojice velikih fortifikacijskih inženjera kojima je bio glavni i najveći nastavljač u daljnjem razvijanju barokne fortifikacijske arhitekture, Nizozemca Menno van Coehorna i Francuza Sebastiena de Vaubana, prvenstveno je da posebnu pažnju posvećuju urbanističkom planiranju.
Mreža gradskih ulica planirana je vrlo pažljivo, što je karakteristično za Doxata. To je složena struktura koju karakterizira neobični središnji trg i glavna ulica koja vodi preko trga od zapadnih do istočnih gradskih vrata. Na sredini trga je već spomenuta zgrada, koja je bila izgrađena 1722. Na istočnoj strani trga postavljen je Kapucinski samostan i crkva, a određen je položaj i nekim drugim javnim građevinama. Trg poprečno presjecajutri ulice, određujući mu striktnu simetriju, no preostala struktura gradskih blokova složena je i asimetrična, s nizom posebnih urbanističkih rješenja.
Doxat je novu Novu Palanku zapravo projektirao kao svojevrsni planerski kontrapunkt novom gradu-tvrđavi Pančevo, koju je zamislio kao cjeloviti pentagonalni grad-tvrđavu, dok je ovdje pentagonalna samo izdvojena citadela, ali se i cjelina može shvatiti kao vrlo usložena pentagonalna tvrđava. Dok je Pančevo projektirao kao izravnu varijaciju Vaubanove tvrđave Hunique na Rajni, a Novu Oršavu kao izvanrednu i smjelu varijaciju Vaubanove Fort Luj na Rajni (Fort-Louis-du-Rhein), Nova Palanka doima se kao mala planerska uvertira u ono što je zatim uslijedilo – gradnja golemog novog grada-tvrđave Beograd.