Ovo je drugi tekst na korzoportalu u kome se istražuje/analizira graditeljsko nasleđe u jugoistočnoj Srbiji. Posle Knjaževca, Prokuplje je na našem itinereru. Autori Studije o Prokuplju su arhitekta Ivana Cvetković i istoričar Đorđe Stošić, a konsultant arheolog Julka Kuzmanović Cvetković.
Panorama Prokuplja, pogled sa Hisara (ZZSKNiš, Z. Radosavljević 2018)
Mali broj ljudi razmišlja o Prokuplju kao destinaciji za obilazak. Na prvi pogled se čini da je to još jedan u nizu gradića kroz koji je potrebno samo proći na putu do neke druge destinacije. Međutim, Prokuplje i okolina kriju u sebi slojeve slavne prošlosti, još od pristorije, preko rimskog, srednjovekovnog i perioda otomanske vladavine, kao i značajnih građevina nastajalih tokom razvoja i rekonstrukcije varoši u XIX i XX veku. Na teritoriji opštine nalazi se 13 nepokretnih kulturnih dobara, a u samom gradu šest spomenika kulture i jedna spomenička celina. Graditeljske etape i nasleđe Prokuplja nedovoljno su proučene, valorizovane, prezentovane i interpretirane. Imajući ovo u vidu, Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš inicirao je izradu sveobuhvatne studije graditeljskog nasleđa u Prokuplju, a Grad Prokuplje je finansijski i logistički podržao njenu izradu. Prepoznata je od strane Ministarstva kulture i informisanja i dobila oznaku Evropska godina kulturnog nasleđa 2018. godine “Naše nasleđe: tamo gde prošlost susreće budućnost”.
Autori Studije su arhitekta Ivana Cvetković i istoričar Đorđe Stošić, a konsultant arheolog Julka Kuzmanović Cvetković. Za izradu je korišćena tehnička, foto i druga dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš, Narodnog muzeja Toplice, Istorijskog arhiva Toplice, i drugih ustanova u Prokuplju. Ovom prilikom je analizirana transformacija, razvoj i moguće formiranja naselja kroz različite i karakteristične istorijske periode.
Prokuplje se nalazi u jugozapadnom delu centralne Srbije, u Topličkom okrugu. Na ovom prostoru urbana civilizacija se razvijala kontinuirano od praistorije, preko rimskog, vizantijskog i srpskog srednjovekovnog perioda, kao i tokom viševekovne turske vladavine. Na području opštine Prokuplje ljudska naselja su postojala još u praistoriji. Arheološkim istraživanjima otkriveni su predmeti i staništa koja pripadaju neolitskoj kulturi, a najznačajniji neolitski lokalitet u Toplici je Pločnik, slučajno otkriven 1927. godine. Po njemu je čitava mlađa faza vinčanske kulture, tj. Faza finalnog neolita, nazvana kultura Vinča – Pločnik.
Figurina sa arheološkog nalazišta Pločnik (Narodni muzej Toplice, 2012/2013)
Smatra se da je na mestu današnjeg Prokuplja, u I veku n.e. postojao rimski grad Hameum (Hammeum), formiran na trasi starog balkanskog putnog pravca koji je povezivao dolinu Toplice i Kosovo (put Naissus-Lissus) i izbijao kod Niša na moravsko-vardarsku dolinu. Pretpostavka je da se rimski vojni logor mogao nalaziti na vrhu brda Hisar, dok se civilno naselje prostiralo na istočnoj strani padine, na šta ukazuju sačuvani ostaci hrama posvećenog Herkulu kod Latinske crkve i temelji rimskih termi u porti crkve Sv. Prokopija.
Herkulov hram i rimske terme (Podloga: Geosrbija, 06.12.2018.)
Vizantijska obnova grada sagledava se u podnožju Hisara, gde se uočavaju ostaci ranohrišćanske bazilike monumentalnih razmera, na temeljima antičkog hrama. Prema podacima sa arheoloških istraživanja i ostacima fresko-maltera otkrivenih u šutu, zaključuje se da je bila živopisana. Podovi su bili delimično pokriveni mozaicima i opekama.
Ostaci ranohrišćanske bazlike, na temeljima antičkog hrama, kao i kasnije izgrađene Latinske crkve (crtež – M. Popović, foto – J. Kuzmanović-Cvetković)
Srednjovekovni grad se takođe nalazi(o) na brdu Hisar. Nepokretno kulturno dobro – Spomenička celina „Hisar“ (grad Hisar, crkva Sv. Prokopija i Latinska crkva) predstavlja višeslojni kompleks, na kome su vidljivi ostaci iz rimskog, vizantijskog i srednjevekovnog perioda, kao i sakralni objekti koji su i dalje u upotrebi. Najviši deo utvrđenja citadela ili gornji grad, predstavlja zaokruženu celinu sa donžon kulom i bedemima nepravilnog oblika, koji prate konfiguraciju terena. Na gornji grad se nadovezuje fortifikacija podgrađa. Citadela je, preko poterne kapije, ostvarivala vezu sa kulom kraj reke Toplice, koja je u velikoj meri očuvana, a u narodu je zvana „Jug Bogdanova kula“.
Utvrđenje Hisar (Narodni muzej Toplice)
Srednjovekovno utvrđenje Hisar (ZZSK Niš, Z. Radosavljević, 2018)
Sakralni centar srednjovekovnog Prokuplja predstavljala je današnja crkva Sv. Prokopija, u podnožju Hisara, koja ima više faza građenja, a datuje se u period od IX do XI veka.
Crkva Sv. Prokopija (ZZSK Niš)
Nažalost, ne raspolažemo sa dovoljno podataka o izgledu Prokuplja, verskoj strukturi i brojnosti njegovih stanovnika u prvih nekoliko decenija osmanske vlasti. Tokom XVI veka Prokuplje je ulazilo u sastav kruševačkog sandžakbega, što naglašava njegov značaj i ulogu u ekonomskom, vojnom i administrativnom pogledu. Tada su u gradu funkcionisale tri džamije, kao i dva hamama, jedan imaret, trgovačko zanatska čaršija sa većim brojem dućana, most i još niz objekata, čime je stvoreno urbano jezgro osmanskog Prokuplja (na prostoru jezgra današnjeg grada). Grad je bio podeljen na više varoških mahala, i danas poznate kao Tabak, Carina, Hunđar i Čerkez mahala.
Izgled Prokuplja u vreme oslobođenja od Turaka (Istorijski arhiv Toplice)
Krajem XIX veka u Srbiji je izvršena značajna transformacija u urbanizmu starih varoši. Period razvoja i rekonstrukcije Prokuplja kao varoši u XIX i XX veku je veoma značajan za razumevanje sadašnje urbane matrice. Tada su izgrađene najznačajnije javne građevine, formirano je gradsko jezgro kakvo i danas znamo, i definisane su pozicije i zone urbanog razvoja. Ovaj period karakteriše izgradnja brojnih značajnih javnih građevina, danas zaštićenih zakonom.
Prokuplje – pogled sa Hisara, nakon 1910. (Istorijski arhiv Toplice)
Značajan događaj za stanovnike Prokuplja predstavljala je izgradnja zgrade stare gimnazije, danas zgrada Osnovne škole „Nikodije Stojanović Tatko“, koja je dovršena 1899. godine. Sagrađena je zalaganjem prvog prokupačkog industrijalca i predsednika opštine Stojana Dančevića, krajem poslednje decenije XIX veka, a prema projektu beogradskih arhitekata Dušana Živanovića i Dragutina Đorđevića.
Zgrada stare gimnazije (ZZSK Niš, Z. Radosavljević, 2018)
Monumentalna Zgrada opštine Prokuplje sagrađena je početkom XX veka, tačnije započeta je 1909. godine, a završena dve godine kasnije, za potrebe sreskog načelstva i suda sreza Topličkog. Zgradu su projektovali arhitekte Branko Tanazević i Dragutin Maslać. Postavljena je na reprezentativnoj lokaciji, predviđenoj za građevine javnog karaktera, koje svojom društvenom funkcijom i arhitektonskom kompozicijom imaju za cilj da doprinesu urbanističkoj postavci grada. Glavna fasada građevine, sa orijentacijom prema opštinskom parku, je simetrične dispozicije sa naglašenim središnim rizalitom, u čijem je sastavu i ulazna partija. Bočni fasadni traktovi sa svih strana na krajevima flankirani su ugaonim kompozicijama u vidu kula, a naglašeni dekorativnim atikama.
Zgrada opštine Prokuplje (ZZSK Niš, Z. Radosavljević, 2018)
Zgrada Narodnog muzeja Toplice projektovana je 1912. godine, i izgrađena po nacrtu arhitekte Branka Tanazevića, za potrebe Poštansko-telegrafsko-telefonske stanice. Predstavlja reprezentativni primer gradske arhitekture, veoma dobrih proporcija, skladna u masama i detalju. Projektovana je eklektičnim pristupom u obradi fasadne dekoracije, sa primesama motiva neorenesanse, neobaroka i elemenata secesije. Odlikuje se masivnom prizemnom gradnjom i simetričnom arhitektonskom kompozicijom, koja se razvija po osovini dijagonale. Zgrada je 1962. godine predata na korišćenje Narodnom muzeju Toplice i tada je formirana prva muzejska postavka.
Zgrada sokolskog doma građena je 1934. godine, prema poklon-projektu arhitekte Momira Korunovića, za potrebe Sokolskog društva, i nalazi se u gradskom jezgru Prokuplja, u ulici Ratka Pavlovića. Izgradnji Sokolskog doma pristupilo se 1934. godine, kada je na dan slave Sokolskog društva, 17. maja svečano položen kamen temeljac. Sa gradnjom se ubrzo završilo, tako da je već 12. oktobra 1934. godine, u novopodignutom domu društvo održalo komemorativnu sednicu povodom ubistva Kralja Aleksandra I Karađorđevića. Predstavlja građevinu podužnog tipa, nepravilne razuđene osnove sa prizemljem i spratom. Pred glavnim ulazom je duboki trem, sa isturenim širokim zabatno završenim sredšnjim delom, koji predstavlja reminiscenciju na doksat. U dubini gabarita razvija se sala za vežbanje koja ima i svečani karakter.
U prostornoj strukturi grada Prokuplja, značajno mesto zauzima centralni gradski trg, danas Trg topličkih junaka, koji je postojao još u turskom periodu. Centralni gradski trg je „tradicionalno“ služio kao mesto za najrazličitije potrebe gradskog i seoskog stanovništva čitavog okruga: mesto glavne trgovine i mesto za manifestacije i svetkovine. Zbog svog karaktera i položaja u urbanoj matrici, na trgu je 1934. godine podignut najznačajniji spomenik u Toplici posvećen „Topličanima palim u ratovima 1912-1918 i žrtvama u narodnom ustanku 1917. godine“. Spomenik je rad vajara Frana Menegela Dinčića, a sastavljen je od skulptura ratnika u bronzi srpskog vojnika u napadu u uniformi i topličkog ustanika u narodnoj nošnji. Spomenik ima dva bronzana reljefa, koji predstavljaju srpske borce. Treći, koji je predstavljao bugarska zverstva nad stanovništvom, skinut je i odnet od strane bugarske vojske 2. septembra 1944. godine. Kralj Aleksandar I Karađorđević je 09. septembra 1934. godine svečano otkrio spomenik. Ovo je bio poslednji zvanični događaj kome je kralj prisustvovao pred put u Marselj, gde je na njega izvršen atentat.
Spomenik palim Topličanima (ZZSK Niš, Z. Radosavljević, 2018)
Slojevitost nastajanja grada koja se ogleda u očuvanim materijalnim ostacima, ulice i trgovi, slobodni prostori i prirodno okruženje, građevine i njihovi detalji čine Prokuplje posebnim i daju mu identitet. Dobro osmišljenom prezentacijom, odnosno kvalitetnom turističkom promocijom, ovaj zanimljivi grad na Toplici bi svakako mogao postati važna turistička destinacija u Srbiji.
Oprema teksta korzoportal