U Galeriji Matice srpske u Novom Sadu pre mesec dana zatvorena je višemesečna izložba posvećena jednom od naših najvećih baroknih slikara Teodoru Kračunu, čiji opus predstavlja vrhunac srpskog baroknog slikarstva. Njegove i ikone drugih majstora slikara od polovine 18. veka krase visoke, raskošne ikonostase prvo u crkvama i manastirima Karlovačke mitropolije, da bi kasnije podizani i u Kneževini Srbiji, Primorju i Bosni. Piše/Foto/Grafička obrada: Aleksandar Stanojlović.
Ikone Teodora Kračuna, manastir Novo Hopovo (izložba „Kračun“, Galerija Matice srpske, 2020)
Početak 18. veka doneo je velike promene u srpskom pravoslavnom graditeljstvu i umetnosti, naročito od uredbe mitropolita Mojsija Petrovića iz 1724. godine, posle koje su počele da se grade jednobrodne i prostrane crkve baroknog, a kasnije i klasicističkog stila. Najprepoznatljiviji graditeljski elementi ovih crkvenih građevina su visoki zvonici sa baroknim završecima, do danas dominantni nosioci siluete gradova koji su u to vreme bili delovi Karlovačke mitropolije, ogromnog prostora u kome su živeli Srbi u sastavu Habsburške monarhije. U Sremskim Karlovcima su stolovali mitropoliti, a potom i patrijarsi, iz fruškogorskih manastira, Zemuna, Novog Sada, Temišvara, Sentandreje, Pešte i drugih velikih centara su dolazile prosvetne, kulturne i umetničke ideje koje su uticale na razvoj svih grana kulturnog života i u Panonskoj niziji i u ostalim krajevima u kojima su živeli Srbi i drugi balkanski narodi.
Ikonostas Uspenske crkve u Zrenjaninu, slikari Dimitrije i Georgije Popović, 1815.
Glavna novina u unutrašnjosti ovih crkava su bili raskošni ikonostasi, oltarske pregrade koje razdvajaju naos od oltarskog prostora sa više redova ikona. Tokom 18. i 19. veka, visoki ikonostasi su podizani u gotovo svim gradovima i selima sa srpskim stanovništvom u okviru Karlovačke mitropolije, a to je uticalo da posle Drugog srpskog ustanka budu građeni i u većim gradovima Kneževine Srbije, a potom i u Bosni. Danas vlada mišljenje da su visoki ikonostasi isključivo nasleđe „prečanskih„, panonskih ili podunavskih Srba iz Austrijske carevine i Mađarske kraljevine, pod uticajem baroknih struja koje su dolazile od Rimokatolika. Međutim, profesor Bogoslovskog fakulteta u Beogradu protođakon dr Pribislav Simić je u svom kapitalnom udžbeniku „Crkvena umetnost“ pisao da su prvi visoki ikonostasi nastali u 17. veku u jezgru pravoslavne vere, na Svetoj Gori. Ova moda se širila prvo u Makedoniji, pa beležimo da je već početkom 18. veka visoki ikonostas podignut u manastiru Svetog Nauma kod Ohrida. U crkvi manastira Hilandara ikonostas je podignut i oslikan 1774. godine. Iz ovog perioda beležimo i lepe primere sa Primorja, iz Boke Kotorske i iz Paštrovića.
Crteži ikonostasa
Umetničke vrhunce ikonostasi su ipak dosegli na prostoru Karlovačke mitropolije. Sveštenstvo i narod kao da se takmičili gde će biti podignut lepši i raskošniji ikonostas. Oni su do danas sačuvani kao svedočanstvo verskih i umetničkih dometa jedne gradske ili seoske celine i kao umetnička dela sa kojima se ta zajednica u potpunosti identifikuje. Takođe, barokni ikonostasi, kao i sveukupno graditeljstvo zapadnoevropskih stilova gradnje su jedna od perli jedinstvenog kulturnog i stilskog diverziteta koje srpska nacionalna zajednica poseduje i sa ponosom je do danas celiva, čuva i baštini. Barokni stil su u našu kulturu uveli prosvećeni karlovački mitropoliti i njega su vrlo brzo prihvatili monasi, sveštenici i građanstvo. Zahvaljujući rodoljubivom ktitorstvu, sagrađene su monumentalne varoške barokne crkve i u njima višespratne duborezbarene i pozlaćene oltarske pregrade sa ikonama baroknih slikara. To je lepo opisao Dinko Davidov u predisloviju kataloga izložbe „Znamenja Karlovačke mitropolije„, koja je 2007. priređena u Galeriji SANU u Beogradu: „tada su građani svim srcem doživljavali raskoši svog baroka, najpre njihovih velelepnih ikonostasa pred kojima su, verujem, stajali ushićeni„.
Crteži ikonostasa
Pozabavimo se prvo programskim rasporedom ikona na ikonostasu. Kao složene višespratne kompozicije podeljeni su po zonama. U donjoj zoni su ikone najbliže oku vernika i tu su prikazane prestone ikone (sa desna na levo) Svetog Jovana Krstitelja, Hrista Spasitelja, Presvete Bogorodice i Svetog Nikole ili ikona slave hrama. U sredini su carske dveri sa predstavom Blagovesti. U gornjim zonama su Tajna večera i Veliki praznici, iznad kojih su Deizis, Sveta Trojica i sveti apostoli, da bi u zoni pri vrhu bile ikone Bogorodice sa malim Hristom i proroci iz Starog zaveta. Na samom vrhu ispod crkvenog svoda se nalazi Raspeće Hristovo.
Svaki ikonostas se sastoji od dva osnovna elementa: konstrukcije u duborezu ili od opeke ili kamena (u zavisnosti da li je drven ili zidan) i oslikanih ikona. Danas najčešće govorimo da je autor ikonostasa neko od slikara ikona. Međutim, jednako važnu ulogu su imali piltori, majstori duboresci, koji su izradili bogato ukrašene nosače, mesta za ikone, što i jeste srpski prevod grčke reči ikono-stas. Među starim duborescima se ističu Arsenije i Aksentije Marković, čija radionica je bila u Novom Sadu, Radionica braće Janić u Aradu… Pored ikonostasa, majstori piltori su izrađivali i druge elemente crkvenog nameštaja: stasidije (klupe za vernike), pevnice, propovedaonice, stolove za sveštenike i druge komade.
Ikone Preobraženske crkve u Sentandreji, rad nepoznatog slikara iz Ukrajine, 18. vek
Pored graditelja konstrukcije, u izradi ikonostasa su učestvovali i slikari koji su nam ostavili u nasleđe ogroman opus ikona, svedočanstava religioznih i umetničkih težnji srpskog naroda Novog veka. Ako pokušamo da pratimo liniju od početka 18. veka i dela Hristofora Žefarovića u manastiru Bođani, do početka 20. veka i radova „superstarova“ srpskog slikarstva Uroša Predića i Paje Jovanovića, ispratićemo razvoj srpskog crkvenog slikarstva tokom ova dva stoleća i specifično tumačenje zapadnih umetničkih stilova u pravoslavnoj veri.
Početkom 18. veka u Evropi je dominirao barok koji su u našoj kulturi najbolje interpretirali Hristofor Žefarović, Zaharija Orfelin, Dimitrije Bačević, Janko Halkozović i Vasa Ostojić u ranoj fazi, kao i Teodor Kračun, Jakov Orfelin i Teodor Ilić Češljar u zreloj fazi. Rokoko je Srbe zaobišao, ali je značajno prisutan klasicizam kada su se u umetnosti najviše istakli Arsa Teodorović, Dimitrije Avramović i Konstantin Danil kao izraziti predstavnik bidermajera. Period romantizma je u srpsku kulturu ušao na velika vrata, zahvaljujući oslobađanju srpskih zemalja južno od Dunava i Save i jačanju građanskog staleža u Beogradu, Šumadiji, Pomoravlju i Bosni. Romantizam je preovladao u građenju crkvenih i javnih zgrada na svim prostorima gde više nije bilo Turaka, a među slikarima su istaknuti predstavnici Pavle Simić, Novak Radonić, Đura Jakšić i Stevan Todorović. Nećemo zaboraviti ni ikonostase u primorskim gradovima Dubrovniku, Kotoru i među njima najmonumentalniji ikonostas crkve Sv. Spiridona u Trstu, izrađen u duhu romantizma, sa ruskim ikonama sa početka 19. veka koje su prenete iz starijeg hrama.
Ikone Pavla Simića u Sabornoj crkvi Svetih apostola Petra i Pavla u Šapcu
Poslednji u nizu velikih umetničkih pravaca koji su u našu kulturu dolazili sa zapada je bio realizam koga su predstavili Đorđe Krstić, Uroš Predić i Paja Jovanović kroz slikarska platna i naravno na ikonostasima. Početak 20. veka je period kada se izrađuju poslednji ikonostasi visokog tipa. Predićeve ikone u Grgetku, Bečeju, Pančevu i Orlovatu i Jovanoviće ikone u Dolovu i u Sabornoj crkvi u Novom Sadu mnogi vernici skloni tradiciji tumačiće kao previše realistične i „nepravoslavne„. Njihova ikonopisna dela predstavljaju poslednju fazu pre vraćanja srpske pravoslavne crkvene tradicije na vizantijske uzore. Znameniti istoričar umetnosti Dejan Medaković je u svojoj knjizi „Srpska umetnost u XIX veku“ objasnio da u našoj umetnosti sa realistima isčezava dugovečni primat Vojvodine i da Beograd pored političke, preuzima na sebe i prevodničko umetničko poslanje. Dolazi Prvi svetski rat, nestaju velika evropska carstva, Južni Sloveni se ujedinjuju u jednu državu, istovremeno i sve crkvene organizacije u jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu. Srpska Patrijaršija se iz Karlovaca premešta u Beograd.
Na pitanje koji su najlepši ikonostasi u srpskim pravoslavnim crkvama ne mogu da pružim objektivan odgovor. Svaki je lep i značajan iz svog ugla, a svaki meštanin je ponosan na ikonostas u svojoj parohijskoj crkvi. Pogrešno bi bilo da primat dajemo sabornim crkvama u mitropolijskim i episkopskim centrima u Sremskim Karlovcima, Beogradu, Sentandreji, Vršcu, Novom Sadu ili Temišvaru. Sigurno je da je u izradi ikonostasa, kao i u građenju crkava, svaka gradska i seoska zajednica dala duhovni, umetnički, inženjerski i novčani maksimum od vernih parohijana, preko crkve, vladike i arhijereja, do majstora zidara, duborezaca i ikonopisaca.
Ikonostasima su se bavili mnogobrojni istraživači istorije umetnosti. Nedavno otkrivanje očišćenog i konzerviranog ikonostasa Nikolajevske crkve u Zemunu, rad Dimitrija Bačevića iz 1762. bio je događaj u gradu. Sa druge strane, oči cele vršačke i banatske javnosti su usmerene ka neizvesnoj sudbini ikonostasa Saborne crkve u Vršcu, posebno njegovim duborezom.
Ikone Teodora Kračuna, manastir Novo Hopovo (izložbe „Kračun“, Galerija Matice srpske 2020)
Žalimo za zauvek izgubljenim ikonostasima Saborne crkve u Pakracu (Steva Todorović, unutrašnjost Herman Bole, stradao u ratovima 1941. i 1991.) ili Saborne crkve u Nišu (Đorđe Krstić, 1884.) izgorelog u požaru 2001. godine. Žalimo i za porušenom Sabornom crkvom u Budimu, teško stradalom u Drugom svetskom ratu, ali se radujemo da su ikone Arse Teodorovića iz 1824, sačuvane, konzervirane i izložene 2018. na izložbi u Istorijskom muzeju u Budimu, a godina dana pre toga u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu. Ova galerijska kuća je najznačajnija kulturna ustanova srpskog naroda koja čuva i izlaže dela barokne umetnosti, a nedavno je zatvorena izložba posvećena Teodoru Kračunu (18. oktobar 2019 – 23. februa 2020), najznačajnijem predstavniku srpskog baroka u likovnoj umetnosti. U jednoj od prostorija su izložene sačuvane ikone sa ikonostasa manastirske crkve u Novom Hopovu, koga su ustaše zapalile 1942. godine. Lepota zrelog baroka sa Kračunovih ikona ostavlja nas ljutitim jer ih je mali broj sačuvan, ali nam istovremeno govori da se pažljivije ophodimo i da više uživamo u postojećem nasleđu koga smo do danas sačuvali.
Rekonstrukcija uništenog ikonostasa manastira Novo Hopovo, sa rasporedom sačuvanih ikona; crtež šeme ikonostasa: Isidora Krnić Otić, preuzeto iz knjige: Miroslav Timotijević, „Teodor Kračun“ (GMS i PZZSK, Novi Sad, 2019), fotografije: izložba „Kračun“ u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu, 2019-20.
Na žalost, još uvek nije obrađen i publikovan sveobuhvatan katalog sa svim ikonostasima, slikarima i duborescima. Tome doprinosi postojeća politička podela prostora nekadašnje Karlovačke mitropolije: barokne i klasicističke pravoslavne crkve se danas nalaze u Srbiji, Hrvatskoj, Mađarskoj, Rumuniji, Italiji i Austriji. U istraživanje i publikovanje ovako koncipiranog kapitalnog dela morao biti integrisan rad velikog broja stručnjaka i ustanova iz više zemalja, koordinisan sa vrha neke od državnih ili crkvenih institucija i to bi bio poduhvat vremena i generacije. Početni korak učinila je Branka Kulić s obimnom knjigom/studijom “Novosadske drvorezbarske radionice u 18. veku” (Galerija Matice srpske, 2007).