Zgrada gimnazije, generalno, predstavlja materijalnu baštinu uglavnom vrednih arhitektonskih karakteristika. Ali to je samo deo značaja koji gimnazija predstavlja u obrazovnom/kulturnom sistemu ne grada, već države. Aleksandra Rajić fokusira se na nekoliko gimnazija nastalih na inicijativu građana, u projektu „Nepokretno nasleđe u Srbiji“ i podseća na temelje obrazovanja koji se kriju iza gimnazijske kapije.
„U to vreme niko ozbiljan (ili gotovo niko) nije osporavao svrsishodnost učenja klasičnih jezika u školi, niti nam je iko obećavao materijalne koristi koje proističu iz čitanja Platona ili Seneke u originalu. To je jednostavno predstavljalo vežbanje intelekta i trening karaktera, jer smo se borili s teškim stvarima…“ (Z.Herbert, Lavirint nad morem, Alef, Biblioteka časopisa Gradac, 2004.)
Godinama kasnije, u gimnaziji, bežanje sa nastave postalo je zabavnije zato što niko nije znaoza tu moju naviku. Kajanje je svaki moj korak ulicom činilo dragocenijim, ne samo zato što sam ga plaćao tim osećajem, nego i stoga što sam – nemajući u glavi nikakve druge primisli …tumarao ulicama obraćajući pažnju na stvari koje vidi onaj ko besciljno luta… (O.Pamuk, Istanbul, uspomene i grad, Geopoetika, 2007)
Prve gimnazije u Srbiji osnivane su u prvoj polovini 19. veka, gotovo 300 godina nakon što je Evropa uspostavila temelje klasičnog obrazovanja. Bio je to vek uzdizanja siromašnog naroda do evropskih visina, rađanja države, politike i kulture. Prihvatanjem prosvetiteljskih ideja toga doba prihvaćen je i model obrazovanja u modernoj građanskoj humanističkoj gimnaziji. U ondašnjim oskudnim uslovima prva gimnazijska zdanja u Srbiji građena su tek pola veka kasnije, u vreme ekonomskog, državnog i političkog rasta i u vreme kada su Srbiji bili potrebni obrazovani ljudi. Krajem 19. i početkom 20. veka građena su gimnazijska zdanja u Kragujevcu, Zaječaru, Kraljevu, Negotinu, Pirotu, Prokuplju, Čačku, Šapcu, Užicu, Smederevu, Smederevskoj Palanci… Tako je zgrada gimnazije postajala obeležje ne samo materijalne, već i one nevidljive – nematerijalne baštine. Da. Nisu zidane samo zgrade, već temelji obrazovanja i kulture za velika dela i velike ljude. (Temeljan istorijski pregled nastajanja klasičnih, državnih gimnazija u Srbiji još čekamo!)
Gimnazije koje su opstale i danas pored funkcionalnog imaju i snažan simbolički naboj – još su među najvažnijim istorijskim građevinama u svojim sredinama. Simbol kome tražimo značenje. Lirsko je ushićenje ljudsko pravo: možemo ih posmatrati s nostalgijom, kao postojane svedoke toga koliko je sadašnjost – konfuzna, besmisleno ubrzana, sadašnjost gubitaka, siromaštva i poraza, bez uzvišenih težnji i velikih nada – neuporediva sa slavnom prošlošću; odgovorno i kreativno, kao istorijski rezervoar potencijala, dalekovidosti, zajedništva i visoko postavljenih lestvica … ili sa strašću nesuđenog arhitekte Orhana Pamuka kao platformu za nova otkrića „bežeći na ulice koje će nas utešiti“.
Kako te istorijske poruke, ta nevidljiva značenja iskazana u arhitekturi koju čitamo danas – zgrada gimnazije? Izbor koji sledi sasvim je ličan, a svaka priča počinje istom slikom – okupili se viđeniji i imućni građani i dali prilog u novcu i robi…
Kragujevačka gimnazija
Gimnazija u Kragujevcu osnovana je 1833. kao prva srednja škola u tadašnjoj prestonici Kneževine Srbije. Naziv gimnazije, sa četiri razreda, dobila je tri godine kasnije, a ključnu ulogu u obrazovanju u kneževini Kragujevac je imao sve do 1841, kada se Licej zajedno sa prestonicom premešta u Beograd. Zgrada u kojoj se gimnazija nalazi i danas, izgrađena je 1887. i jedna je od najstarijih školskih zgrada u Srbiji. Sazidana je „o trošku naroda“, polovina novca sakupljena je prirezom, a drugu polovinu dala je država. Planovi su izrađeni u Ministarstvu građevina, no arhitekta nije poznat. Kragujevački arhitekta Veroljub Trifunović navodi pretpostavke da je zgradu, na početku karijere projektovao Vladimir Nikolić, projektant današnje gimnazije Jovan Jovanović Zmaj u Novom Sadu, verovatno i somborske Preparandije, i za vreme Drugog svetskog rata srušenog zdanja leskovačke gimnazije. Arhitekta Trifunović o zgradi Prve kragujevačke gimnazije piše – Reprezentativna srednjoevropska palata. Akademistički sigurna u svojoj eleganciji. Eklektičarski komotno projektovana. Sjajna i samouverena usred skromnog kragujevačkog okruženja.
Velika gimnazija spada u najbolji deo graditeljskog nasleđa Kragujevca. Kulturno je dobro od velikog spomeničkog značaja uključeno u savremeni urbani život. Nezaobilazni deo gradske slike. Hroničari svedoče da je stolarija na zgradi autentična, izrađena u Beču.
Slavni alumnisti, profesori i đaci, kragujevačke gimnazije su vojvoda Živojin Mišić, Đura Jakšić kao nastavnik, Sima Lozanić, osnivač katedre za hemiju i prvi rektor Beogradskog univerziteta, Milan Piroćanac, političar i ministar, političar Svetozar Marković, književnici Stevan Jakovljević i Radoje Domanović, vojvoda Stepa Stepanović kao nastavnik, vojvoda Radomir Putnik, Triša Kaclerović, novinar i levičar, Nikola Pašić, državnik, Katarina Bogdanović, filozof, Sima Marković, univerzitetski profesor. Slava pripada i đacima i profesorima, streljanim 21.oktobra 1941.
Zgrada Prve kragujevačke gimnazije pod zaštitom je države od 1970. godine, a status kulturnog dobra od velikog značaja stekla je 1979. godine.
Valjevska gimnazija
U letopisu Valjevske gimnazije 1833. godine, piše da su svi kmetovi i svi kapetani Valjevske nahije, okupljeni u Valjevu, uputili molbu knezu Milošu Obrenoviću tražeći ustanovljavanje u ovoj nahiji četiri glavne (osnovne), a uz to i jedne velike škole (gimnazije) u Valjevu. Prema tom zahtevu, deca bi se u velikoj valjevskoj školi učila višim naukama i stranim jezicima.
Gimnazija je osnovana tek 1870. godine, u jesen te godine podignuto je i zdanje u kom je danas Narodni muzej Valjevo.
Nova zgrada gimnazije u Valjevu građena je 1906. po projektu arhitekata Dragutina Đorđevića i Dušana Živanovića (zajedno su projektovali i zgradu Treće beogradske gimnazije, srušenu Drugu beogradsku, kao i škole u Aleksincu i Prokuplju ). U kombinaciji akademske arhitekture i secesije, predstavlja u spoljnoj kompoziciji jedno od najboljih ostvarenja ove dekorativne arhitekture, kaže Bogdan Nestorović u tekstu Pregled spomenika arhitekture u Srbiji XIX veka. Ispred tri lučna prozora na spratu postavljene su biste Dositeja Obradovića, Vuka Karadžića i Ljube Nenadovića, koje je izradio vajar Đorđe Jovanović.
Najlepši deo jedne od najuglednijih srpskih gimnazija je svečana sala, sa 46 karijatida, koja je zadržala originalni barokni izgled.
Slavni profesori i đaci valjevske gimnazije su pesnikinja Desanka Maksimović, episkop SPC Nikolaj Velimirović – Sveti vladika Nikolaj, akademici Branislav Petronijević, Živojin Perić, Borislav Blagojević, Matija Bećković, Ljuba Popović, Gordana Babić Đorđević.
Užička gimnazija
I Užička gimnazija osnovana je u prvoj polovini 19. veka. Njeno osnivanje traži, kako piše užički istoričar Stevan Ignjić, mlada srpska građanska klasa, čija molba Namesništvu rezultira 1839. ukazom o osnivanju gimnazije. Gimnazija će ubrzo biti preseljena u Čačak, ali „građani Užica bili su uporni“, pa im se gimnazija posle godina molbi vraća 1865. Godine borbe bile su potrebne i da Užice konačno dobije zgradu gimnazije. Temelji su položeni 1891.
Pisac Ljubomir Simović u romanu-hronici „Užice sa vranama“ opisao je taj događaj -… 29. jula 1891, kada su na Trgu svetog Đorđa, preko puta Saborne crkve, svečano položeni temelji za zgradu gimnazije, Užičani, po svom starom običaju, to pozdravljaju zvonjavom zvona i pucnjavom prangija.
Zgradu Užičke gimnazije, izgrađenu u stilu akademizma sa dekorativnim elementima neorenesanse, projektovao je inženjer Venceslav Čihak. Spoljna kompozicija zdanja je „u mirnom neorenesansu“, piše Bogdan Nestorović – „lepih proporcija, sa primesom toskanskih i jonskih pilastra u spratovima i sa rustikom i polukružnim otvorima u prizemlju“.
Slavni učenici i profesori Užičke gimnazije su filolog i političar Ljubomir Stojanović, političar Dimitrije Tucović, akademik i jedan od 1300 kaplara Miladin Pećinar, biolog i genetičar, prevodilac Darvinovih knjiga, Nedeljko Divac, pisci Milutin Uskoković, Ljubomir Simović i Ljubivoje Ršumović
Među pažnje vredna gimnazijska zdanja u Srbiji treba ubrojati i Čačansku gimnaziju iz 1912., delo arhitekte Dragutina Maslaća, gimnaziju u Smederevu, spomenik kulture, iz1904, prema projektu arhitekte Milorada Ruvidića, koji je projektovao i Prvu nišku gimnaziju 1912., gimnazije u Pirotu i Prokuplju, stara zaječarska gimnazija po projektu Riharda Langa.
Nepokretna kulturna dobra su i zgrada Palanačke gimnazije iz 1929, zgrada gimnazije u Loznici, Polugimnazija u Šapcu, Prva i Treća beogradska gimnazija…
Zgrada gimnazije, kakvo god ime nosila, u svojim sredinama su funkcionalne i deo svakodnevnog života, odnosno obrazovanja, kulture. Istovremeno predstavljaju važan deo našeg nepokretnog nasleđa.
Aleksandra Rajić, sociološkinja, urednica u Redakciji kulture Radio Novog Sada, saradnica internet Art Magazina, u Novom Sadu dobitnica nagrada za promovisanje kulture.
PROČITAJTE U OKVIRU ISTOG PROJEKTA TEKSTOVE DRUGIH AUTORA KOJI SE NALAZE GRUPISANI, NA POČETNOJ STRANI