Treći tekst na korzoportalu u kome je tema graditeljsko nasleđe u jugoistočnoj Srbiji. Autori Studije kojima je Sokobanja centar istraživanja su istoričar Đorđe Stošić, arhitekta Ivana Cvetković, konsultant je Nebojša Bosanac. „.. Banja čuva u sebi tragove prošlosti i zapravo je muzej na otvorenom…“
Za razliku od većine mesta na jugoistoku Srbije, Sokobanja predstavlja veoma posećenu i značajnu turističku destinaciju, prvenstveno zbog razvijenog banjskog turizma i izuzetnih prirodnih lepota. Koreni Sokobanje kao lečilišta zadiru daleko u prošlost i prepliću se sa materijalnim ostacima kulture starih Rimljana, Vizantinaca i Turaka Osmanlija. Za vreme vladavine Turaka banje Srbije su većinom unazađene i zaboravljene, sa izuzetkom nekoliko njih, među kojima je i Sokobanja. Ovo je uslovilo kulturno i istorijsko bogatstvo Sokobanje, u koje je urezan pečat vremena. Banja čuva u sebi tragove prošlosti i zapravo je muzej na otvorenom.
Nakon oslobođenja od Turaka, 1833. godine, izvršeno je prisajedinjenje šest nahija Srbiji kneza Miloša, među kojima je bila i Sokobanja. Ubrzo zatim, pre svega zauzimanjem vladara, donešena je odluka o obnovi građevina i daljem uređenju banje, čime je započet proces formiranja urbanog jezgra kakvo danas poznajemo. U cilju njenog oživljavanja preduzimaju se različite aktivnosti: sprovode hemijske analize termomineralnih voda, obnavljaju se kupatila i zgrade za smeštaj posetilaca, organizuje se lekarski nadzor, uređuju parkovi, i dr. Sokobanja predstavlja jednu od prvih banja u Srbiji, sa tradicijom bolničkog lečenja, o čemu svedoči sačuvani pisani dokument – prvi uput na lečenje potpisan od strane samog kneza Miloša, 1837. godine.
Panorama Sokobanje (razglednica s kraja XIX veka)
Na teritoriji opštine nalazi se 25 nepokretnih kulturnih dobara, pri čemu je čak četiri prostorne kulturno-istorijske celine i šesnaest spomenika kulture locirano u samom gradskom jezgru. Značajna koncentracija nepokretnih kulturnih dobara na malom prostoru je pokazatelj velikog potencijala na kome bi mogao da počiva razvoj lokalne zajednice, koji još nije u dovoljnoj meri prepoznat, a pruža mogućnost obogaćivanja turističke ponude Sokobanje, brendiranjem još jednog vida turizma tesno povezanog sa kulturno-istorijskim nasleđem. Ulaganjem u očuvanje i zaštitu nasleđa (materijalnog, nematerijalnog i prirodnog) pozitivno se utiče na poboljšanje kvaliteta života stanovnika i njihovog okruženja i predstavlja okosnicu za formiranje identiteta područja i razumevanje njegove posebnosti. Studija je pokazala da koncentracija i položaj nepokretnih kulturnih dobra u Sokobanji predstavljaju izuzetan resurs i otvaraju mogućnost za kreiranje raznovrsnih kulturno-turističkih ruta, koje svojim sadržajima i atrakcijama neizostavno mogu da ponude nezaboravne doživljaje. Posetiocima je, na smislen i zanimljiv način, moguće predstaviti istorijat Sokobanje već samom šetnjom kroz staru sokobanjsku čaršiju do ugostiteljskih vila na potezu Vrelo i parka “Borići”. Materijalni ostaci urbanog razvoja vidljivi su na svakom koraku, a najstarije građevine skoncentrisane su u centralnom gradskom jezgru, u neposrednoj blizini velikog ili centralnog banjskog parka u sklopu “Mermernog šetališta” u Ulici Svetog Save. Ovde su smeštena značajna nepokretna kulturna dobra, među kojima je jedno od zanimljivijih staro banjsko kupatilo – ”Amam”, a nalazi se u uređenoj zelenoj površini, koja predstavlja najstariji uređeni parkovski prostor u unutrašnjosti Srbije.
Staro banjsko kupatilo (ZZSK Niš, fotogrametrija, A. Nikšić, 2019.)
Temelji na kojima leži najstariji deo banjskog kupatila verovatno su iz rimskog perioda. Obnovi banjskog kupatila pristupilo se već 1834. godine, prema naredbi kneza Miloša Obrenovića. Stari deo kupatila sastoji se iz dve prostorne funkcionalne celine, u skopu kojih su prostorije ženskog i muškog bazena, zasvedene centrično postavljenim poluloptastim svodom, sa manjim ravnomerno raspoređenim otvorima postavljenih radi osvetljavanja unutrašnjeg prostora. Uz prostoriju muškog bazena nalazi se manja prostorija u kojoj je smeštena kada kneza Miloša.
U neposrednoj blizini starog kupatila, na malom prostoru, grupisane su značajne građevine, koje su u drugoj polovini XIX veka formirale banjsko jezgro i koje su u velikoj meri ostale sačuvane do danas. To su crkva posvećena Preobraženju Gospodnjem, stara osnovna škola “Mitropolit Mihajlo”, Milošev konak, a nastavlja se trgovačko-zanatska čaršija, koja počinje nekadašnjim hotelom “Evropa”, (kasnije hotel “Park”), namenski građenom zgradom za banjske posetioce, i nizom lokala i stambeno-poslovnih objekata, zatim nekadašnjom zgradom pošte i zgradom opštine Sokobanja.
Crkva Sv. Preobraženja Gospodnjeg i stara osnovna škola (ZZSK Niš, I.Cvetković, 2019.)
Crkva Svetog Preobraženja Gospodnjeg izgrađena je na osnovu zajedničkog projekta Dušana Živanovića i Svetozara Ivačkovića između 1884. i 1892. godine, kada je osveštana. Crkva je u osnovi krstoobraznog oblika sa rešenjem u vidu sažetog upisanog krsta, sa masivnom centralnom kupolom, koja se formira u preseku krakova i daje primarno obeležje građevine. Na prednjoj fasadi nalazi se luneta sa rozetom na sredini dok ulazni portal sa timpanonom i polukružnom lunetom sadrži u sebi i plitak trem sa stilizovanim, nosećim stubovima.
Remek-delo banjske arhitekture svakako je slobodnostojeća Zgrada stare osnovne škole podignuta 1894. godine, o čemu svedoči natpis, dok je sredstva za izgradnju obezbedio srpski mitropolit gospodin Mihailo. Predstavlja prizemni objekat, sagrađen na ugaonoj parceli, tako da se u osnovi sastoji iz dva trakta, postavljena pod uglom. Raspored prostorija, učionica i kancelarija, duž oba trakta, odvija se na klasičan način duž hodnika. Prostor između traktova iskorišćen je kao školsko dvorište.
Stara čaršija (fotodokumentacija ZZSK Niš, J. Šurdilović), zgrada opštine (razglednica)
Čaršija u Sokobanji se, prema istorijskim izvorima, uobličavala u turskom periodu u XVIII veku i tokom prvih decenija XIX veka. Smeštena u središtu Sokobanje, predstavljala je poslovni deo naselja, sa trgovačkim i zanatlijskim dućanima i kafanskim prostorima. Delovi urbanih celina stare sokobanjske čaršije su 1983. godine zaštićeni kao prostorne kulturno-istorijske celine.
Na kraju stare čaršije, uz Ulicu hajduk Veljka, pristupa se česmi i kući Ljube Didića, u Dragovićevoj ulici, vraćajući nas u davna vremena Timočke bune. Ljuba Didić bio je vođa Timočke bune 1883. godine, borac za narodna prava i slobodu. Preki sud u Zaječaru ga je, kao jednog od vođa bune, osudio na smrt i 7. novembra 1883. godine. Streljan je zajedno sa ostalim učesnicima bune na brdu Kraljevica u Zaječaru.
Kuća i česma Ljube Didića (ZZSK Niš, fotogrametrija, A. Nikšić, fotografija, I. Cvetković, 2019)
Ako se Dragovićevom ulicom nastavi na zapad, moraju se spomenuti značajne ličnosti koje su boravile u Sokobanji, s obzirom da će se proći pored kuće u kojoj je boravio i umro književnik Stevan Sremac, a upravo je to staza kojom je šetao i Ivo Andrić za vreme svojih boravaka u Sokobanji. Ova staza vodi ka vili “Caca” u kojoj je odsedao Branislav Nušić, i nadalje ka potezu Vrelo. Potez Vrelo je početkom XX veka s pravom smatran najlepšim delom Sokobanje. Ono je tada bilo lepo uređeni park sa jezercetom, po kome su mogli da plove čamci, sa gostionom, koja je bila omiljeno mesto za izlazak i predah, i česmom podignutom u slavu Hajduk Veljka. Ovako uređeno prirodno okruženje bilo je idealno za podizanje modernih banjskih vila, uklopljenih u prirodni predeo, sa negovanim vrtovima koji su pružali intimnost posetiocima, iako su bili nadomak centra zbivanja. U periodu između dva svetska rata park je postao mondensko sastajalište, a društveni život se odvijao u neposrednoj blizini vrela i na jezeru.
Gostiona na Vrelu i orkestar ispred česme posvećene hajduk Veljku (razglednice)
Krajem XIX veka, tačnije 1895. godine, Sokobanja dobija društvo pod imenom „Društvo za unapređenje i ulepšavanje Sokobanje i njene okoline“, koje preduzima niz radnji kako bi se približila tadašnjim svetskim banjama. U tom periodu puno je posvećeno celokupnom uređenju Sokobanje, a naročita pažnja posvećena je parkovskim prostorima. Između ostalog uređen je pristup Sokogradu, prosečeni su putevi do vodopada Ripaljke, do izvora Barudžije i do Vrela, napravljeni su paviljoni za odmor. Društvo je uredilo i prostor oko turskog kupatila, budući Park kod kupatila, a tada je načinjeno i jezero za vožnju čamcima u parku Vrelo, kao i park – šuma u njegovoj blizini, tzv. Borići.
Srednjovekovno utvrđenje Sokograd, predstavlja značajnu i najpoznatiju turističku destinaciju, i privlači veliki broj posetilaca. Podignut je u kanjonu reke Moravice, oko 2km južno od Sokobanje, na strmom i skoro nepristupačnom uzvišenju, pozicioniran na samom vrhu litice. Reljef je na ovom prostoru veoma raznovrstan, od klisure reke Moravice usečene u masivne krečnjačke stene, dok je na severnoj strani otvorena prema niskom zatalasanom terenu desne obale iste reke. Ceo prostor zaštićen je kao Predeo izuzetnih odlika „Lepterija–Sokograd“, a samo utvrđenje je spomenik kulture od velikog značaja za Srbiju.
Sokograd, predlog rekonstrukcije (crtež, R. Findrik, 1969) i stanje gornjeg grada (ZZSK Niš, I. Cvetković, 2017)
Kompleks utvrđenja sastoji se iz dva dela – gornjeg i donjeg grada, a nastajao je i formirao se u toku dužeg vremenskog perioda, pa samim tim sadrži i više građevinskih faza. Na mestima gde je visina stenovitog grebena na kome je podignut grad manja ili je nagib takav da se može savladati, grad je posebno utvrđen i obezbeđen.
Sokograd,m B. Radivojević, 2019
Dominantan na visu iznad Sokobanje, Sokograd oduvek razigrava maštu posetilaca, a uz vekovnu tradiciju postojanja nastajale su i legende i narativi koje daju dodatnu vrednost prostoru. Prilaz Sokogradu od centra Sokobanje sam po sebi jeste atrakcija, jer prolazi pored nekoliko popularnih kupališta na Moravici, pored atrakcije – restorana u pećini, crkve Presvete Bogorodice i izletišta Lepterija, a završava zahtevnom vijugavom pešačkom stazom do utvrđenja. Priču o Sokobanji, u ovim vanrednim okolnostima završićemo sledećim redovima: “Na čitavoj planeti vanredno stanje, svet se iz temelja meri i kroji, svi bi da zidaju Sokobanje, al Bog im reče: Ne, može, to već postoji”. Ovim rečima je pesnik Odalović opisao Sokobanju, mesto bogato lepotom, prirodom, kulturno-istorijskim spomenicima, turističkim sadržajima, jer ona zaista predstavlja pravi mali raj na zemlji.
Na inicijativu Turističke organizacije opštine Sokobanja, tokom 2019. godine Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš delimično je sproveo istraživačke radove na terenu i izradio studiju zaštite graditeljskog nasleđa u Sokobanji, u kontekstu uključivanja nepokretnih kulturnih dobara u turističku ponudu banje. Autori Studije su istoričar Đorđe Stošić i arhitekta Ivana Cvetković, a konsultant Nebojša Bosanac. Za izradu je korišćena tehnička, foto, studijska i druga dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš, Biblioteke “Stevan Sremac” i drugih ustanova u Sokobanji.
Oprema teksta korzoportal