Arača je spomenik od izuzetnog značaja, deo je graditeljskog, istorijskog i kulturnog nasleđa i jedan je od tri autentična spomenika romaničko gotičke arhitekture iz 13. veka sačuvanih u Vojvodini. Ostaci bazilike Arače nalaze se dvadesetak kilometara od Novog Bečeja. Projekat rekonstrukcije ostvaruje se saradnjom naših i stručnjaka iz Mađarske. Kao takvog prepoznala ga je Evropska unija.Korzo Portal objavljuje stručno tumačenje lokaliteta i projekat.
Ostaci monumentalne crkve
Prvi konzervatorski zahvati u modernom dobu izvedeni su 1898. godine prema zamisli Petera Gerecea koji je uočio opasnost od rušenja zapadnog zida i podzidao ga sa unutrašnje strane u ravni zidova srednjeg broda. Takođe je dozidao opekom južni deo severoistočnog stupca i dva pilastra na zidovima između apsida. Između dva svetska rata prestalo je institucionalno interesovanje za crkvu da bi tek u posleratnoj Jugoslaviji ponovo oživelo. Prvi koraci za zaštitu ostataka preduzeti su 1946, konstatovana je vrednost i značaj te su stavljeni pod zaštitu države. Prošlost bazilike čije ostatke vezujemo za naselje Arača, koje se nesumnjivo prostiralo oko sačuvanih ruševina, do danas ostaje nejasna i nerazjašnjena kao i pre stotinak godina kada se javilo interesovanje kulturne javnosti za ovu tajanstvenu građevinu.
Konzervatorski radovi 2013.
Posle mađarskih istraživača, literata, tokom 19. i početkom 20. veka, palicu su preuzeli istraživači novoformirane države FNR Jugoslavije. Vrhunac je bio sedamdesetih godina prošlog veka kada su se uključili stručnjaci Republičkog i Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, Milka Čanak i Miomir Petrović, kao i Vojvođanskog muzeja Šandor Nađ, a u recentno vreme dr Endre Rafai, Nebojša Stanojev i Svetlana Bakić. Ipak, može se reći da o vremenu gradnje i ktitorima još uvek nema pouzdanih podataka. Svi se mogu pobijati, jer izvori nisu navedeni!
Stoga su ostali kao pouzdaniji izvori arheološka iskopavanja i tumačenja otkrića koja su ona obelodanila (Mano-Zisi, Nađ, Stanojev), te analize stilskih karakteristika i dekorativnih elemenata koji daju okvirno vreme nastanka i utvrđuju uticaje pod kojim su nastajali (Mano-Zisi, Čanak, Rafai).
Dekorativna plastika
Takođe, pouzdani izvor podataka su tragovi na graditeljskoj strukturi sačuvanih ostataka arhitekture crkve, njihovo precizno merenje i beleženje, kao i potonje tumačenje. Ovaj izvor pruža podatke pre svega o konstruktivnim i oblikovnim rešenjima, konstruktivnim i dekorativnim elementima, tačnim dimenzijama, materijalima korišćenim za građenje i finalnu obradu. Ovi podaci služe i za utvrđivanje vremena i faznosti gradnje, ali i za donošenje odluke o metodama i postupcima koji će biti primenjeni u procesu savremene konzervacije i konačne prezentacije kulturnog dobra. Obimna istraživanja, arheološka i arhitektonska, odvijala su se 70-ih godina prošlog veka. Kompleksni konzervatorski radovi izvedeni su od 1972. – 1976. a obuhvatili su rekonstrukciju četiri stupca, delove lukova u južnom bočnom brodu, lukove i deo severnog zida iznad lukova srednjeg broda.
Primena savremene tehnologije fotogrametrijskog snimanja, uz ručno tehničko snimanje, elektronsko iscrtavanje uz korišćenje fotografije, omogućili su da se, tokom najnovije faze istraživačkih i konzervatorskih radova, dođe do preciznih dimenzija, lokacija i oblika konstruktivnih i elemenata oblikovanja prvobitne građevine.
U osnovi bazilika je trobrodna, sa tri polukružne apside čija su središta u istoj liniji. Podela na brodove postignuta je preko tri para stubaca. U podužnom pravcu osnova je podeljena na četiri traveja. Zapadni zid je sačuvan skoro u celini. Nedostaju delovi kamene rozete i kamenog pervaza ulaznog portala, kao i krovovi nad brodom, zvonikom i bočnim apsidama. Na unutrašnjoj strani zapadnog zida, vidljivi su tragovi nekadašnjih svodova. Iznad svodova je zabatni zid na kojem su kosi useci koji ukazuju na položaj i nagib krovnih ravni. Svodovi su ležali na kamenim rebrima, a ovi su se oslanjali na dekorativno obrađene konzole.Visina zidova srednjeg broda se čita iz originalnih delova potkrovnog venca sačuvanih u unutrašnjem južnom zidu zvonika, nekadašnjem spoljašnjem severnom zidu srednjeg broda. Sačuvani niz arkadica i konzolica, sa završnim redovima krovnog venca od opeke, ukazuju na položaj strehe krova srednjeg broda i dragoceni su izvor podataka o izgledu svih potkrovnih venaca kojih više nema.
Podužni zidovi su ozidani opekom sedamdesetih godina prošlog veka, a kontrafori su izvedeni kao pravougaoni. Na istočnoj strani su ostaci tri apside i zabatnog zida. Na centralnoj apsidi je sačuvano najviše od originalne strukture. To su delovi zidova od crvene opeke sa originalnim prozorskim otvorima i četiri kolonete koje su delile zid apside na pet polja. Unutar bazilike nalazi se šest stubaca od kojih su dva originalna, a četiri su nastala tokom restauracije 1976. Osnove stubaca su dvojake: četiri su imala osmougaonu a dva, do apside, krstoobraznu, sa polukružnim pilastrima i tričetvrt kolonetama između krakova. Lukovi su izvedeni od kamenih tesanika. Korišćen je isti kamen kao i za stupce. Zvonik je podignut u 14. veku, iznad severoistočnog traveja bočnog broda. Na drugom spratu nalazi se prozorski otvor u vidu bifore, sa gotičkim udvojenim lukom.
Zidovi crkve čuvaju mnoštvo dragocenih podataka koji čekaju da budu pročitani i rastumačeni. Oni će biti dopunjeni posle konzervatorskih radova na čišćenju zidova od biofilma. Do sada zabeleženi tragovi i podaci poslužili su za tumačenja načina gradnje i oblikovanja, te kao baza za izradu idealne rekonstrukcije crkve u 14. veku.Izuzetno kvalitetna originalna opeka, jarko crvene boje , činila je oplatu građevine a pojedini delovi od kamena: arkade, konzole, stubci, pilastri, rebra krstatih svodova, antropomorfna i floralna dekoracija doprinosili su raskoši ali i skladu celokupne građevine.
Ostaci naselja pored bazilike
Izrada novog projekta početa je 2006. kada je izvršeno detaljno tehničko snimanje ostataka crkve, kao i fotogrametrijsko, te urađena tehnička dokumentacija postojećeg stanja u elektronskoj formi. Narednih godina tražena su sredstva za istraživačke radove, arheolška istraživanja i izradu projektne dokumentacije za rekonstrukciju, restauraciju, konzervaciju i prezentaciju bazilike. Ministarstvo kulture Republike Srbije dodelilo je sredtva prvo za arheološka iskopavanja koja je radila ekipa Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Muzeja Vojvodine, sa rukovodiocem Nebojšom Stanojevim. Iskopavanja su vršena u tri navrata i donela su saznanja o postojanju stambenih kuća, palata, zidova koji su opasivali naselje, ulazne kapije i slično. Ova iskopavanja su se orijentisala na proučavanje naselja oko crkve i ukazala su na bogati kulturni sloj ispod onog obradivog. Takođe, Ministarstvo je prepoznalo značaj ovog spomenika od izuzetnog značaja (kategorizacija je izvršena 1991. godine) i dodelilo sredstva za istraživačke radove i izradu projekta kojima rukovodi Svetlana Bakić, arhitekta konzervator Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture.
Raspisivanje IPA programa prekogranične saradnje bilo je prilika da se dobiju sredstva za obnovu spomenika zajedničkog nasleđa Mađarske i Srbije, te je formiran zajednički projekat između Muzeja Vojvodine, Pokrajinskog zavoda i Bács-Kiskun Megyei Önkományzat Múzeumi Szervezete iz Kečkemeta. Formirana je turistička ruta koja je povezala srednjovekovne manastire Dombo, Araču i Bugac u Mađarskoj. Veći deo sredstava utrošen je na iskopavanja i konzervaciju zidova crkve manastira Dombo u selu Rakovac na Fruškoj gori, dok je kod Arače uređen parking za autobuse i automobile.Tom prilikom je uspostavljena i saradnja sa Opštinom Novi Bečej koja je uvidevši potencijale celokupnog kulturnog nasleđa na svojoj teritoriji, uložila sredstva za konačnu izgradnju pristupnog puta u dužini od 5 km.
Dugoročni planovi su sveobuhvatni i odnose se na kompleksne građevinsko zanatske radove, konzervatorsko restauratorske na samoj bazilici koja bi bila obnovljena do određenog stepena ( sve tri apside sa prozorskim otvorima, svodovima i krovovima, zvonik sa krovom, donjim svodom i pojedinim platformama, čišćenje opeke i kamena od naslaga mikroflore, organske i neorganske nečistoće, prezentacija temelja starije crkve, izrada pojedinih kapitela), arheološka iskopavanja ostataka klaustra, naselja, utvrđenja sa prezentacijom nalaza, infrastrukturni, instalaterski i hortikulturni radovi radi konačne prezentacije bazilike. Projekat sadrži nekoliko segmenata:
– dokumentovanje stanja sa početka 20. veka koje je zatekli i stručnjaci posleratne Jugoslavije, a koje sadrži zahvate Petera Gerece-a.
– stanje posle izvedenih radova druge rekonstrukcije, a utvrđeno početkom ovog veka, sa svim oštećenjima prouzrokovanih protokom vremena i degradacionim aktivnostima posetilaca lokaliteta;
– idealnu rekonstrukciju bazilike koja je izrađena na osnovu svih saznanja do kojih se došlo na osnovu istraživanja literature, istorijskih izvora, dokumentacije iz sedamdesetih godina prošlog veka, novih knjiga Nebojše Stanojeva i Rafai Endrea, ispitivanja opeke i maltera, projekta Milke Čanak Medić i kao najvažnije, beleženje i tumačenje podataka sa same graditeljske supstance koja je pružila mnogo novih podataka;
– planirane konzervatorske radove od kojih su neki već i izvedeni (restauracija stubaca unutar bazilike kao predmet projekta Edikt tokom 2013. godine, u okviru 3. poziva IPA programa prekogranične saradnje Srbije i Mađarske, restuaracija i zaštita originalne kamene plastike- kapitela, rebara i rozete tokom 2014).
U funkciji održivog razvoja kojim bi se obezbedila sredstva za održavanje i zaštitu kompleksa, a u skladu sa evropskim standardima i praksom, planira se izgradnja vizitorskog centra koji bi sadržao objekat za stalnu muzejsku postavku i tematske postavke vezane za arheološke nalaze i egzistenciju bazilike kroz istoriju. Objekat bi bio rađen potpuno u skladu sa ekološkim standardima i obnovljivim izvorima energije (zemljana arhitektura, zagrevanje i hlađenje preko termalnih pumpi, solarne baterije itd.), a do rešenja svih novih objekata došlo bi se arhitektonskim konkursom, bilo međunarodnim bilo republičkim. U okviru centra izgradila bi se višenamenska sala za edukaciju stručnjaka, studenata, za održavanje konferencija, seminara i poseta turista. Naravno, svi ovi sadržaji bili bi na odrđenoj udaljenosti od same bazilike koja bi i dalje ostala usamljena u ataru.
Arača je deo bogatog graditeljskog, istorijskog i kulturnog nasleđa opštine Novi Bečej koji upotpunjuju zaštićeni prirodni predeo panonskog tipa– Specijalni rezervat prirode Slano Kopovo, površine 976 ha, raritetni primer slatinastih staništa i punkt osobene biološke raznovrsnosti, uveden u popis najznačajnijih staništa ptica u Evropi; dvorac i ekonomski kompleks porodice Karčonji u Novom Miloševu, te stara brodska prevodnica kod Bečeja, na ušću Velikog bačkog kanala u Tisu, jedinstvena u Evropi.
d.i.a. Svetlana Bakić
foto: Nedeljko Marković