Sa Međunarodne konferencije “Obrazovni program i budućnost svetske kulturne i prirodne baštine”, prvi ovako tematizovan skup u Srbiji, početkom godine obavljen je zbornik izlaganja. Povod za ovaj izuzetan naučni skup je pola veka od usvajanja Konvencije o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine 1972. godine. Organizator je Departman za istoriju i teoriju arhitekture i umetnosti beogradskog Arhitektonskog fakulteta. Autorka Teksta u fokusu je Nevena Debljović Ristić. Foto: lična arhiva N. D. Ristić
Stari Ras i Sopoćani
Jedan od najuticajnijih međunarodnih sporazuma, Konvencija o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine, pola veka svedoči o misiji internacionalne komunikacije i značaju međunarodne saradnje na izgradnji snažnih veza sa prošlošću različitih kultura i naroda sveta, ali i o težnjama da se putem konzervacije i upravljanja kulturnom i prirodnom baštinom, ublaže dramatične promene koje neretko turbulentno utiču na resurs kulturne i prirodne baštine u svetu.
Koje aktivnosti su dovele do formiranja UNESCO-a, potom i do usvajanja Konvencije o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine 1972. godine, čiji je uticaj postepeno unapređivao politike zaštite i konzervacije kulturnog i prirodnog nasleđa kako na internacionalnom, tako i na nacionalnom planu?
Dioklecijanova palata
Ostvarenje čvrste međunarodne saradnje u oblasti konzervacije kulturne baštine na ovim prostorima omogućila je značajna pozicija koju je imala nekadašnja Jugoslavija. Kao ravnopravna članica, Federativna Narodna Republika Jugoslavija pristupila je UNESCO-u još 1950. godine, kada je formirana i prva Komisija za saradnju sa UNESCO – om. O njenom značajnom međunarodnom ugledu govori i činjenica da je bila i među dražavama osnivačima ICCROM-a, a potom i ICOMOS-a.
Abu Simbel, mali hram boginje Neferari, 1963.
Potreba da se od propadanja zaštite najvrednija svetska arhitektonska i umetnička svedočanstva, došla je do punog izražaja 1959. godine, kada su vode reke Nil izazvane izgradnjom visoke asuanske brane pretile da poplavama potope čak 23 hrama – izuzetno kulturno, istorijsko, arhitektonsko i umetničko nasleđe najranije velike civilizacije sveta. UNESCO je okupio međunarodnu grupu stručnjaka koji su sastavili liste prioriteta za spasavanje spomenika. Prva kampanja je obuhvatila radove na prospekciji, dokumentovanju i arheološkim iskopavanjima i trajala je od marta 1960. do decembra 1962. godine, sa učešćem 25 država, među kojima se nalazila i Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija.U periodu od oktobra 1963. godine do maja 1964. godine, stručni tim iz Jugoslavije imao je zadatak spasavanje zidnih slika sa četiri hrišćanska lokaliteta. Pored slikara konzervatora stručni tim su činile i arhitekti koji su sproveli arhitektonska snimanja više hramova.
Gračanica
Iskazana solidarnost brojnih zemalja sveta i zajednička odgovornost za sprečavanje nenadoknadivog osiromašenja sveta u kulturnom i etičkom pogledu obezbedila je poseban ugled UNESCO-a, dok se solidarnost pokazala kao nezaobilazna u zaštiti ugrožene kulturne baštne sveta u kasnijim kampanjama.
Kotor, pogled sa tvrđave Sv. Ivan
Podstaknut velikim kampanjanama UNESCO je pripremao nacrt Konvencije kao prvi međunarodni pravni instrument, koji bi omogućio,zaštitu kulturne baštine sveta. Na Generalnoj skupštini UNESCO -a, 16. novembra 1972. godine u Parizu, usvojena je The Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. Konvencija je stupila na snagu 1975. godine kada ju je ratifikovalo dvadeset država među kojima i SFRJ. Pod okriljem Konvencije i njenih smernica odvijao se proces koji je menjao razumevanje vrednosti i karaktera kulturnog nasleđa.
Abu simbel, Mali hram boginje Neferari, prvi upisan na Listu svetske kulturne baštine
Prve nominacije za upis na Listu svetske baštine dogodile su se 1978. godine sa ukupno 12 dobara.Već naredne 1979. godine među nominacijama iz 23 zemlje, SFRJ upisala je šest dobara iz četiri republike, među kojima je iz Srbije upisano istorijsko područje „Stari Ras sa Sopoćanima. Sa teritorije Srbije dok je bila u sastavu SFRJ, na Listu svetske baštine, upisan je i manastir Studenica 1986. godine. Bogatstvo srpskog srednjovekovnog nasleđa ostalo je u fokusu i nakon raspada Jugoslavije. Manastir Dečani prvobitno je upisan je 2004.godine, da bi usled „martovskog pogroma“ bili priključeni crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, manastir Gračanica i manastir Pećke Patrijaršije na Listu u opasnosti, 2006. godine, iskazujući njihovu izrazitu ugroženost.
Petrova crkva
U vreme prvih upisa fokus je bio usmeren na srpsko srednjovekovno nasleđe. Uticaj Konvencije doprino je složenijem razmatranju prve upisane celine „Stari Ras sa Sopoćanima“. Preuzete odgovornosti na koje je obavezivala primena ratifikovane Konvencije, uticala je da se usvoji prvi dugoročni program u istoriji zaštite spomeničkog nasleđa u Srbiji kojim su ostvareni brojni vredni naučni i stručni rezultati. Ratna zbivanja devedesetih godina, raspad SFRJ, uvođenje sankcija1992. godine, doveo je do prekida saradnje sa Centrom za svetsku baštinu, što je ostavilo je trajne posledice na kulturnim dobrima u Srbiji. Izrazite prostorne i urbanističke promene na području Starog Rasa sa Sopoćenima uticale su na stanje očuvanosti celine. Potreba za obnovom duhovnog života i zahteva za obnovom manastira Đurđevi Stupovi, uticala je na sprovođenje postupaka obnove manastirske arhitekture. Stanje autentičnosti i integriteta dovedeni su u pitanje prilikom obnove Đurđevih Stupova sa jedne strane, ali i prednosti po pitanju upravljanja i unapređenja nematerijalnih vrednosti sa druge strane. Prostorno planiranje je pokazalo nemoć spram nekontrolisanih razvojnih procesa i teškoće pri upravljanju istorijskim područjem što zahteva korenite promene.
Manastir Studenica
Specifičnost prirodnog i kulturnog konteksta oko manastira Studenice uticala je na očuvanje tradicionalnih oblika života, te je predeo uz sliv reke Studenice prepoznat kao svojevrsna materijalna potvrda prirodnog i kulturnog, materijalnog i nematerijalnog sadejstva i dugog trajanja života tokom vekova, što je uticalo na mogućnost identifikovanja kulturnog predela i izradu važnih planskih dokumenata.
I pored složenih prilika u kojima se odvijala primena Konvencije o svetskoj baštini na prostorima Srbije prethodnih pola veka, moguće je sagledati napore institucija i pojedinaca zaduženih za svetsko nasleđe, prateći savremene tendencije u konzervatorskoj disciplini za očuvanje izuzetnih univerzalnih vrednosti, u kome čovek i „živo“ nasleđe imaju poseban značaj. Očuvanje svedočanstava prošlosti za buduće generacije jedan je od preduslova Konvencije o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine. Član 27. ove Konvencije naglašava, punih 50 godina obavezu i odgovornost vlasti država potpisnica da razvijaju obrazovne programe na svim nivoima obrazovanja mladih, sa nastojanjima da se ojačaju programi akademskog obrazovanja u oblasti očuvanja, konzervacije i zaštite kulturnog nasleđa, što je i bila središnja tema Međunarodne konferencije o svetskoj baštini održanoj na beogradskom Arhitektonskom fakultetu, na Departmanu za istoriju i teoriju arhitekture i umetnosti, prvi put tematizovanoj u Srbiji.
Oprema teksta korzoportal