Bačka nije mirna zemlja, kako se pominje u narodnoj izreci, inače bi njena prestonica bila na jednom mestu. Administrativno, vojno i duhovno Bačkom se stolovalo iz Bača, Kaloče, Bodroga, Segedina, Sombora, Subotice, Novog Sada. Svako upravno mesto bačke županije, eparhije, biskupije ili okruga tokom mandat ostvarilo je svoje vrhunske ekonomske i kulturne domete. Bogata je Bačka, pa je logično da i njena prestonica bude takva. Sombor – kratak kurs iz istorije grada.
Istorijska gravura Sombora
Bačka je civilizacijski relativno mlada zemlja, tek od srednjeg veka. U antičko vreme pripadala je barbarikumu. Ljudi su je naseljavali planskim kolonizacijama u nekoliko navrata. Među njima, zapisani su dolasci Bunjevaca, Rascijana rimokatoličke vere 1687. godine i Srba sa patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, 1690. godine. Stoga je racionalnost jedna od osnovnih karakteristika Bačvana: plansko naseljavanje, planska organizacija naselja, privrede i snažan vojni karakter celog područja.
Kao cela Panonska nizija, dobrim delom je bila vodoplavna i nepogodna za život. I danas su dunavski ritovi u zaleđu Sombora, a sa druge strane Subotička peščara je geološki nepovoljna za poljoprivredu. Nema većih mesta u daljoj okolini Sombora. Najbliži su Baja, Subotica, Osijek i Novi Sad, veliki gradovi na četiri strane sveta. Ali zato postoji čitav niz varošica u okolini grada, mirnih a privredno jakih. Sve su približno istog broja stanovnika, ali daleko od izgleda i karaktera grada i sa svim selima čine veliku mrežu naselja koja gravitiraju Somboru. Sombor je centar velike regije.
Ljudi koji ne razumeju ravnicu, kojima je tu sve monotono i ravno, mogu da se pitaju zašto je Sombor nastao i razvio se baš tu gde je, mogao je nastati i koji kilometar južnije, kojih 500 metara istočnije? Međutim, dve su stvari uticale da nije sve slučajno. Prvoj je kumovalo ljudsko društvo: Sombor je vekovna raskrsnica puteva cele Bačke i ovog dela Podunavlja, trg u pravom smislu reči. Za drugu karakteristiku kriva je priroda: Sombor leži na Mostongi, vodenoj kičmi Bačke, na kojoj leži i Bač, staro upravno mesto, nulta miljna tačka Bačke, koji je Bačkoj i dao naziv. Bez obzira na prisustvo Dunava i Tise, celo područje se vekovima oslanjalo na Mostongu. Pokušaj da se upravlja zemljom iz Bodroga na Dunavu završio je neslavno, a toponim je ostao jedino u Bačko-bodroškoj županiji, administrativnoj jedinici u sklopu Habsburške monarhije, sa sedištem u Somboru.
Najveća nepravda za grad se dogodila 1918. godine, a sve što je Sombor izgubio, dobio je Novi Sad. Tada je petnaestak kilometara severno od Sombora, međunarodnim ugovorom povučena tvrda državna granica između Kraljevine SHS i Mađarske. Grad se odjednom našao na periferiji društva i zbivanja. Od nekadašnjeg centra postao je provincija. Presečene su veze sa severnim zaleđem, sa Bajom i drugim mestima koja su se našla u Mađarskoj. Vlasti nisu gubile vreme i ubrzo premestile celokupnu administraciju u novo, brzorastuće središte, u Novi Sad. Ukinuta je Županija, a na proširenoj teritoriji nastala je Banovina. Nakon Drugog svetskog rata formirala se Pokrajina, dok odrednice tipa srez, region, okrug, nikad nisu zaživele u Somboru, niti u ostalim gradovima Jugoslavije i Srbije.
O nekadašnjem bogatstvu Sombora govori i pogled na geografsku kartu na kojoj se vide šest zrakastih železničkim pruga koje se sastaju na somborskoj železničkoj stanici. Vozovi su prevozili ljude, vojske, vukli žito i stoku. Današnji broj aktivnih koloseka je prepolovljen.
Zgrada Županije
Kratak istorijat gradske administracije podseća da je godine 1702. Sombor dobio status vojnog šanca, a 1717. vojničke varoši. Pošto su 1741. ukinute sve vojničke varoši, grad je 1749. godine kupio od carice titulu Slobodnog kraljevskog grada, za 150.000 zlatnih rajnskih forinti. Od tada postoji Magistrat, današnjim rečnikom lokalna vlast. Kada je 1786. dobio stalno sedište Bačko-bodroške županije, postao je sedište regionalne vlasti, do 1929, kada je formirana Dunavska banovina u Novom Sadu.
Ono na šta su Somborci ponosni i što rado pokazuju svojim gostima je Sombor do Prvog svetskog rata. U poslednjih sto godina, grad se razvija na temeljima te tradicije. Sombor grad fijakera, Sombor grad zelenila, grad širokih bulevara, grad skladne arhitekture. U gradu su živeli Laza Kostić, Veljko Petrović, Milan Konjović, Avram Mrazović, velikani srpske kulture. Grad ima slavnu tradiciju pozorišta, srpskog čitališta i podučavanja budućih učitelja. Sombor baštini verski život različitih konfesija, a pravoslavni i rimokatolički hramovi se takmiče u lepoti, raskoši i visini svojih tornjeva. A neki događaji su značajni za celokupnu nacionalnu kulturu. U porti crkve Svetog Đorđa, u kući trščari, Avram Mrazović je 1788. godine pokrenuo Normu, prvi kurs za obrazovanje učitelja kod Južnih Slovena. Na toj su se osnovi razvili Preparandija (premeštena iz Sentandreje), danas u zgradi iz 1895, zadužbini patrijarha Georgija Brankovića, potom Učiteljska škola, od 1973. Pedagoška akademija, od 1993. Učiteljski fakultet.
Spomenik Lazi Kostiću u Glavnoj ulici
Srpska čitaonica je osnovana, 1845. Laza Kostić je bio predsednik do svoje smrti 1910. godine. Somborsko pevačko društvo postoji od 1870. Narodno pozorište Sombor, od 1882, kada je sagrađena današnja zgrada i odigrana prva predstava. Grad je bio i inženjerski napredan. Prilikom izgradnje Prevodnice (Šlajza) kod Bezdana, na spoju kanala i Dunava, prvi put u Evropi je korišćen beton za neki objekat na vodi, prema projektu Ferenca Mihalika, 1854-56. Beton je u gvozdenim sanducima spuštan pod vodu, gde su sanduci otvarani.
U gradu je sačuvana jedna srednjovekovna kula, zna se gde su se pružala četiri zida utvrđenog Cobor-Sentmihalja, postoje tragovi iz vremena Turaka, retki urbani spomenici u gradovima Vojvodine stariji od Velikih ratova sa kraja XVII veka. Sombor ima istorijski centar grada kao jednu od najlepših urbanih celina u Srbiji. Oko centra se pružaju četiri široka bulevara, sa četiri drvoreda, koji formiraju pravougaoni prostor, na zapadnoevropskoj tradiciji organizovanja gradova na mestu nekadašnjeg gradskog zida. Nemci ove široke bulevare zovu Ring, Italijani koriste vialle, Mađari kažu kőrut. Srbi za ovu urbanu formu imaju prelepu reč venac. Na žalost, ideja venca se nije razvila u srpskim gradovima, delimično je ostvarena u Beogradu i Nišu, a somborski primer je jedini dosledno izveden. Četiri bulevara u Vencu nose imena četvorice srpskih vojvoda iz Prvog svetskog rata. Unutar tog velikog zelenog kruga pravougaonog oblika nalazi se Varoš u Vencu. Odatle, na četiri strane sveta vode četiri izlazna puta: Apatinski, Bajski, Sivački, Staparski. Prema drevnim pravilima, četiri puta dele grad na četiri dela, na gradske četvrti. U preseku puteva su agora, forum, trgovi. A na svakom trgu po crkva.
Trg Svetog Trojstva je veliki kvadratni trg u središtu grada, popločan kamenim kockama, pravi srednjoevropski trg. Na njemu dominiraju simetrično postavljena Gradska kuća sa gradskom kulom i crkva Sv. Trojstva. Gradili su je 1752-63. Rascijani rimokatolici (Bunjevci), na mestu starije crkve iz 1717. godine. Ispod crkve je kripta sa grobovima uglednih Somboraca rimokatolika. Na trgu je i Galerija Milan Konjović u Galeovoj kući, otvorena 1966. godine. Izlaže dela velikog somborca, slikara ekspresivnog kolorita.
Na obližnjem Trgu Svetog Đorđa se nalazi pravoslavna crkva Svetog velikomučenika Georgija iz 1759. godine, na temeljima stare crkve iz vremena Turaka. Zidne slike je uradio Teodor Kračun, a novi ikonostas iz 1873. godine Pavle Simić.
Na Trgu republike se nalaze Gradski muzej Sombor i zgrada Narodnog pozorišta. Malo dalje je crkva Svetog Jovana Preteče iz 1790, na mestu starije crkve iz vremena Turaka. Ikonu Presvete Bogorodice sa Kosova su ostavili monasi manastira Jazak na Fruškoj gori, u znak zahvalnosti za čuvanje moštiju cara Uroša V između 1716. i 1718. godine. Izvan Venca je zgrada Županije, sagrađena 1808. i pored nje crkva Svetog Stefana sa Karmelićanskim samostanom.
Pešačka zona
Pored kružnog Venca i trgova, red je reći par reči i o gradskim ulicama. Tu su Gimnazijska, Čitaonička, ali pre svih tu je Glavna ulica Kralja Petra, riznica baroknih i klasicističkih fasada porodičnih kuća bogatih Somboraca koji su jezikom arhitektonskih izraza i stilova pokazivali svoje bogatstvo i društveni status.
Sombor je nedavno dobio najlepšu fasadu u ovom, XXI veku, i to parternu. Celom dužinom popločani su kvalitetnim pločnikom i ukrašeni odgovarajućom urbanom opremom Kralja Petra ulica i Svetogeorgijanski trg. Ranije je Zmaj Jovina dobila ambijentalno vredan, mada klizav zastor od žute klinker opeke. Trgovi, parkovi i glavne ulice Sombora postali su prelepo predvorje svim gradskim crkvama i palatama, radnjama, kancelarijama i kulturnim institucijama. Bez automobila, ostavljeni pešacima i biciklistima da razvijaju privatni i društveni život u javnom i ekološki zdravom i zelenom prostoru. To je jedan od civilizovanih dometa urbanog života današnjeg vremena, u zelenom gradu Somboru.
Aleksandar Stanojlović
PROČITAJTE I: gradski-muzej-sombor-zbirka-savremene-umetnosti, intervju-slavica-vujovic-istrazivanje-prostora-kao-sudbina