Vladimir Stojanović (Odžaci, 1973 – Novi Sad) je redovni profesor na Novosadskom univerzitetu (Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo), istraživač koji se multidisciplinarno bavi geografijom životne sredine i njenim održivim razvojem u raznim aspektima. U knjizi/fotomonografiji „Odžaci – baština na dlanu“ (Departmana za geografiju turizam i hotelijerstvo, 2020) fokusira se na nasleđe prirode u ovom vojvođanskom gradiću u Bačkoj povezujući ga sa kulturnim nasleđem, a sve ilustruje sa više od 300 fotografija koje je snimao petnaest godina.
Vladimir Stojanović na najbolji način odužio se rodnom mestu Odžacima, a za korzoportal kaže da “ukoliko je kultura sećanja bazirana i na sveobuhvatnom i kritičkom razumevanju istorije, podneblja, kulture i nasleđa, kako bi se podsticale demokratija i tolerancija, onda ona ima posebnu dimenziju u mestima poput Odžaka. Regije Zapadnog Balkana, Srednje Evrope, pa najzad i Evropa, obiluju mestima i predelima u kojima je materijalno kulturno nasleđe jedini dokaz o prisustvu naroda i zajednica koje su tu nekada živele, a onda su jednostavno nestale u vrtlogu ratnih zbivanja ili na neki drugi način. Ova knjiga je važna poruka o tome kako nas kulturni, ali i prirodno nasleđe povezuju. Uostalom, to je nešto na čemu počiva, ili bi tako trebalo da bude, i evropska tolerancija na kojoj se insistira i kroz projekte zaštite nasleđa”.
Prema konceptu koji predstavlja nasleđe Odžaka i okoline, ovo je fotomonografija u kojoj se nalazi 317 neobjavljenih fotografija koje je Vladimir Stojanović snimio tokom petnaest godina. Najveći broj ilustruje tekst, pre svega kulturno nasleđe Odžaka – jedno od najmanjih naselja gradskog tipa u Vojvodini, a potom i prirodno nasleđe onog dela Rezervata biosfere „Bačko Podunavlje“ koji se nalazi na prostoru opštine Odžaci. Jedina fotografija u crno-beloj tehnici nalazi se na prvoj strani. Na njoj je panorama Odžaka kojom dominira Crkva Svetog Mihovila, okružuju je objekti izgrađeni u proteklih nekoliko decenija, nažalost, bez mnogo pažnje prema urbanističkoj tradiciji ovog mesta. Odmah je moguće pretpostaviti da ova knjiga u osnovi predstavlja nostalgičan osvrt na kulturno-istorijsko nasleđe i identitet mesta na zapadu Bačke. Neposredno pre objavljivanja fotomonografije, u Odžacima je porušena vredna i značajna secesijska kuća s početka 20. veka, pa se potvrdilo ono čega se autor Vladimir Stojanović pribojavao – knjiga o baštini Odžaka u dolazećim vremenima čuvaće od zaborava nasleđe koje na terenu nestaje.
Panorama Odžaka sa Crkvom Svetog Mihovila
Prvo poglavlje fotomonografije „Odžaci – baština na dlanu“ polazi od analize panorame ovog mesta. Već ovde je moguće pronaći neke od njegovih prepoznatljivosti poput rimokatoličke Crkve Svetog Mihovila – jednog od dva zaštićena spomenika kulture i urbanističke matrice sastavljene od ulica koje se seku pod pravim uglom i koje su potpuno osvojene krošnjama stogodišnjih koprivića (bođoša). Nakon toga sledi kolaž fotografija i interpretacija koje u formi kratke šetnje kroz neke od važnijih ulica – Knez Mihajlovu, Somborsku, Bačku i Mostongu, predstavljaju najvažnije vrednosti nepokretnog kulturnog nasleđa Odžaka. Ovde su zgrada stare opštine iz druge polovine 19. veka, secesijski izlozi s početka 20. veka u glavnoj ulici koji ističu njenu trgovačku funkciju, lepa i razigrana fasada nekadašnjeg bioskopa „Urania“. Nešto više pažnje je posvećeno raskošnoj fasadi kuće u stilu eklektičnog istorizma, u kojoj se nalaze prostorije muzejske jedinice sa brojnim eksponatima iz arheološke i zavičajne zbirke.
1. Zgrada koju je projektovao odžačko-novosadski arhitekta Jozef Šverer u kojoj se nalazio čuveni bioskop „Urania“. 2. Prepoznatljivi urbanistički koncept kuća, drvoredi bođoša u Somborskoj ulici
Centralno mesto prvog dela fotomonografije nalazi se u opisima zaštićenog spomenika kulture od velikog značaja – Crkve Svetog Mihovila. Uvod u ovo potpoglavlje je kratka retrospektiva dana u kome je 1821. godine crkva osveštana, a zatim sledi prikaz više desetina fotografija koje ističu raskoš ove po mnogima izuzetne građevine. Prvi put se baš u ovoj publikaciji pojavljuje podatak o tome da je vitraže na prozorima monumentalne odžačke crkve radio peštanski umetnik Gida Valter. O tome je autor pronašao dokaze na računima koje je umetnikov atelje ispostavio rimokatoličkom župnom uredu 1910. godine, a koji se i danas čuvaju u apatinskom Kulturnom centru „Adam Berenc“. Zatim su tu fotografije i drugih umetničkih dela u crkvi, sa akcentom na dopadljivom i iluzionistički predstavljenom zidnom slikarstvu koje su potpisali umetnici Altenbuhner, Greiner i Sirmai.
Vitraži Gide Valtera u rimokatoličkoj crkvi – malo poznato nasleđe
Nakon crkve, najveća pažnja u ovom delu knjige posvećena je rimokatoličkom groblju na kome se nalazi i drugi zaštićeni spomenik kulture u Odžacima – Kapela Svetog Vendelina. U njenom okruženju i duž glavne grobljanske aleje nalaze se grobnice poznatih predratnih porodica Odžaka, čiji nadgrobni spomenici su izrađeni u kamenorezačkim radionicama Odžaka, Apatina, Sombora, Novog Sada, Segedina i Budimpešte. Neki od njih su daleko od običnih i jednostavnih. Posebno skreće pažnju nadgrobni spomenik porodice Birli, koji je još polovinom 19. veka izradio akademski vajar Nikolaus Klič iz Beča. Zatim su tu i dva spomenika izrađena u ateljeu akademskog umetnika Antala Gerendaja iz Budimpešte, od kojih onaj od belog mermera i sa floralnim venčićem u secesijskoj stilizaciji podseća na neke druge radove ovog umetnika u pojedinim gradovima današnje Mađarske.
Detalj nadgrobnog obeliska u secesijskoj stilizaciji izrađen u peštanskoj radionici „Gerendai A. i sin“
Dva potpoglavlja predstavljaju arhitekturu stambenih objekata Odžaka nastalih u 19. i prvoj polovini 20. veka. U prvom su obrađene raskošne vile i kuće najbogatijih porodica: Ertl, Rauš, Leinveber, Janosi, Lukač, Bernard. U drugom potpoglavlju, posvećenom kućama, prezentuju se dva osnovna tipa kuća karakteristična i za druge krajeve Vojvodine: „na brazdu“ i „preka“. Naglašavaju se razni detalji na njihovim zabatima, fasadama, ajnfort kapijama, ali cementne pločice koje su ukrašavale soklu. Spominje se i rad arhitekte Jozefa Šverera koji je značajno oblikovao identitet rodnih Odžaka, ali i Novog Sada u kome je stvarao između dva rata. U Odžacima je projektovao: zgradu Građanske škole (danas Osnovna škola Miroslav Antić), bioskop „Urania“, Vilu Leinveber, porodičnu kuću Janosi, kao i kuću u stilu secesije u glavnoj ulici gde je jedno vreme i živeo.
Vila Ertl nekada u vlasništvu industrijalca Franca Ertla, danas je Tehnička škola
Istorija Odžaka je neizostavno povezana sa uzgojem konoplje, a zatim i sa preradom njenih vlakna, prvo u malim manufakturama, a potom i u fabrici koja je obeležila istoriju mesta tokom čitavog 20. veka. Pored fotografija arhitekture sada zapuštene i zaboravljene fabrike, u ovom poglavlju je moguće videti i mašine koje su uvezene iz Velike Britanije u prvoj deceniji dvadesetog veka, a koje su uništene u procesu deindustrijalizacije Odžaka. Na svakoj fotografiia vidi se odsustvo adekvatnog vrednovanja industrijskog nasleđa ne samo ovog mesta, već čitave Bačke i Vojvodine. Čak je i naredno potpoglavlje u kome je prikazana zelena oaza Fabričkog parka, inače jedinog parka u Odžacima, nastavak ove teme o industrijskom nasleđu, jer je posađen nakon Drugog svetskog rata na inicijativu tadašnjih radnika, nekada slavne i poznate fabrike.
Izgubljeno industrijsko nasleđe Odžaka
Kraj prvog poglavlja je izveden na način kao da izvodi čitaoca ili putnika kroz ovu priču o nasleđu, jednim od lokalnih puteva,do obližnjeg Dunava. Ujedno, ovo je i najava drugog velikog poglavlja koje je posvećeno zapadnim delovima opštine Odžaci, te prirodnim vrednostima koje su od 2017. godine u sastavu Rezervata biosfere „Bačko Podunavlje“. Otkrivanje ove prirode, koja isto tako nije poznata na način kako je to slučaj u nekim drugim krajevima Vojvodine, još jedna je od osnovnih vodilja na kojima autor insistira – integralni pristup u proučavanju i zaštiti prirodnog i kulturnog nasleđa. Uostalom, to nije slučajno jer i MaB program (Man and Biosphere), u okviru koga je formirana mreža rezervata biosfere, ima za cilj uspostavljanje naučne osnove za proučavanje unapređenja uzajamnog odnosa ljudi i prirode. Rezervati biosfere su veoma značajna mesta i svojevrsna međunarodna ekološka oznaka, s ciljem povezivanja održivog razvoja zajednica lokalnog stanovništva i zaštite prirode. Područja rezervata biosfere ističu bolju vidljivost lokalne prirodne i kulturne baštine. Bez obzira na asocijacije koje budi, zbog imena koje nosi kao međunarodni status u zaštiti prirode, svaki rezervat biosfere ističe neophodnost boljeg poznavanja ljudi, lokalnih zajednica i njihovih kultura.
Raspeće kao jedan od kulturnih simbola bačke ravnice u Rezervatu biosfere „Bačko Podunavlje“
Publikacija „Odžaci – baština na dlanu“ nije samo knjiga o nasleđu jednog mesta na zapadu Bačke već je i poziv istraživačima da temeljnije proučavaju nasleđa malih, lokalnih sredina o kojima često mislimo da nisu dovoljno zanimljive, ili da o njima baš sve znamo. Ova fotomonografija je dokaz da to i nije tako.
Oprema teksta korzoportal