Kada se zateknemo u gradovima zapadnoevropskih zemalja, veoma brzo primjetimo da su otvoreni javni prostori poligoni za ispoljavanje kreativnosti i građanskog aktivizma. Nasuprot tome, javni prostori u Crnoj Gori se koriste prilično jednolično i uglavnom bez mnogo maštovitosti. Kada se radi o trgovima, najčešće su okupirani baštama restorana i kafića, a parkovi se najviše koriste za šetnju, dječja igrališta i u manjoj mjeri za rekreaciju. U gradovima Balkana, a posebno u mediteranskom području koje pruža idealne uslove za boravak na otvorenom, moralo bi se podsticati inovativnije i kreativnije korišćenje javih prostora. Ovom temom bavi se Expeditio iz Kotora.
Baveći se različitim aktivnostima u javnom prostoru, Expeditio je uočio problema nepostojanja dokumenata na lokalnom nivou koja prepoznaju i samim tim podstiču i podržavaju građanske akcije u javnim prostorima.Osim toga, procedure za korišćenje javnog prostora su nejasne i nedovoljno transparentne. Naprimjer, često se gubi dosta vremena na dobijanje saglasnosti za organizovanje neke jednostavne aktivnosti, kao što je vježbanje joge u gradskom parku, jer nije jasno definisano koja služba je nadležna.
Postoji puno načina da javni prostori postanu mesta za inovativnije korišćenje. Opštine bi, naprimjer, mogle raspisivati konkurse za stvaranje kreativnijih javnih prostora koji bi korisnicima omogućili kvalitetnije provođenje slobodnog vremena. Kreativne akcije često ne zahtijevaju velika sredstva, a u mnogome unapređuju sliku grada.
Generalno,otvoreni javni prostori bi trebalo da budu mjesta u svakom trenutku otvorena i dostupna svim građanima/kama, bez obzira na pol, rasu, nacionalnu pripadnost, seksualnu orijentaciju, godine ili društveno-ekonomski status. Zato su oni od velikog značaja za društveni i ekonomski život zajednica. U svakom javnom prostoru ljudi bit rebalo da mogu da iskažu zličitost, upoznaju nove ljude i da se druže.Prostori gdje ljudi imaju priliku da dožive punoću kulturne raznovrsnosti su dragocjeni.
Njegovanje i podsticanje ovakvih prostora je bitno za povezivanje ljudi, podsticanje tolerancije, dijaloga i razmjene mišljenja i iskustava između njih.To je svakako jedan od puteva prevazilaženja konflikata. Zbog toga je ulaganje u kvalitetne javne prostore, bilo da se radi o trgovima, ulicama ili parkovima, veoma važno – gradovi u kojima se dobro osjećamo daju nam taj osjećaj upravo jer su njihovi javni prostori osmišljeni, maštoviti i kreativni.
Javni prostori mogu biti odlični poligoni za izražavanje kreativnosti, a isto tako za pružanje mogućnosti za obrazovanje i informisanje– putem organizovanja izložbi na otvorenom, kampanja, predavanja, otvorenih diskusija i slično. Oni mogu postati žarišta pozitivne energije, a načini za to mogu biti raznovrsni jer kreativnost nema granica. U tom smislu, dobar primjer je djelovanje grupe Prostorož www.prostoroz.org iz Ljubljane.
U javnom prostoru postoje ogromne mogućnosti za podsticanje društvenog razvoja zajednice i za osnaživanje građana/ki – od uključivanja članova/ca zajednice u kreiranje samog javnog prostora, do podsticanja različitih društvenih i kulturnih aktivnosti, edukacije,itd, pri čemu bi posebno trebalo podsticati kreativne snage da se uključe. Uspješni gradovi podstiču svoje građane/ke da primjenjuju originalne ideje u prostorima koje koriste, a s druge strane, građanska kreativnost podstiče osjećaj ponosa, pripadnosti i vezanosti za grad.
Život određenog javnog prostora nije isključivo u rukama arhitekata, urbanista i gradskih planera. On se oslanja u velikoj mjeri na građane/ke koji gakoriste i upravljaju njime. Kod planiranja, korišćenja postojećih i kreiranja svih javnih prostora od ključne važnosti je staviti u centar korisnike prostora, tj. proučiti njihove potrebe. U tom smislu, saradnja između donosioca odluka, planera, umjetnika i lokalne zajednice je od izuzetnog značaja.Uključivanje zainteresovanih strana u proces odlučivanja i planiranje najkvalitetniji je put da se prostori unaprijede novim sadržajima.
Nevladina organizacija EXPEDITIO iz Kotora skoro18 godina djeluje u oblasti održive arhitekture, kulturnog nasljeđa, planiranja prostora i razvoja civilnog društva, a u cilju podsticanja održivog prostornog razvoja u CrnojGori i regionu Balkana. Kako bi se skrenula pažnja na tematiku javnih prostora, njihov značaj za unapređenje života lokalne zajednice i ukazalo na mogućnosti njihovog inovativnijeg i kreativnijeg korišćenja, Expeditio je tokom zadnjih godina realizovao više projekata sa nizom aktivnosti i intervencija u javnim prostorima Boke Kotorske.
Tokom 2011-12. godine, u saradnji sa partnerima iz Makedonije i Albanije, realizovan je projekat „Oživljavanje gradskih trgova u balkanskim gradovima” s ciljem da se doprinese oživljavanju gradskih trgova kao održivih javnih mjesta koja njeguju kulturni identitet i različitost.Pored istraživanja o trgovima i javnim prostorima Starog grada Kotora, projekat je obuhvatio i različite umjetničke intervencije u javnim prostorima. Jedna od njih, nazvana „Priče ispod volta”, urađena je u saradnji sa slovenačkom grupom Prostorož i lokalnim stanovnicima koji su pozvani da pozajme svoje stare lampe, lustere, svjetiljke itd. kako bi se iskoristili za osvjetljavanje malog javnog prostora u Starom gradu. Tom prilikom, djeca iz Kotora koja pohađaju školu glume priredila su mali performans u osvijetljenom prostoru, pričajući prisutnima lokalnelegende, uz posluženje čaja i kolačića. Ideja je bila da se pokaže da se, kroz učešće građana/ki, javni prostor može na jednostavan i kreativan način oplemeniti i učiniti zanimljivijim.
Sljedeći projekti koji su se bavili javnim prostorima bili su „Promocija principa održivog razvoja u javnim prostorima Boke Kotorske” i „ECLECTIS”.Tokom njih, realizovane su brojne kreativne aktivnosti u javnim prostorima u Boki Kotorskoj, s idejom da se promovišu raznovrsne mogućnosti korišćenja javnih prostora, i da se podstaknu građani/ke da razmišljaju i uče o principima održivog razvoja.
Neke od tih aktivnosti:
- izrada i postavljanje u javnom prostoru u Herceg Novom sculpture nazvane „Tristan”, koja je urađena u saradnji sa lokalnom umjetnicom Izabelom Matoš iz HercegNovog.U oslikavanju skulpture, izrađene procesom reciklaže od starih novina, učestvovali su osnovci iz Herceg Novog.
- Oslikavanje murala na temu „Budućnost kakvu želim”na tri javna prostora u Boki Kotorskoj (dječji park u Tivtu, dječje igralište u Risnu i osnovna škola u Bijeloj), urađeno u saradnji sa lokalnom umjetnicom i učenicima/cama osnovnihškola iz Kotora, Tivta i Herceg Novog.
- organizovanje,prvi put u Crnoj Gori, planetarnog događaja PARK(ing) dan – PARK(ing) Day. Tom prilikom građani/ke, umjetnici, NVO aktivisti i svi zainteresovani pretvaraju parkinge u privremene javne prostore, kao mjesta kreativnog eksperimentisanja, kulturnog i političkog izražavanje i socijalne interakcije. Organizovana su dva PARK(ing) dana u Kotoru, u septembru 2013. i 2014.
Važno je pomenuti i projekat „PROSTOR I RAZLIČITOSTI – Javni prostori kao polje interkulturnog dijaloga i promocije društvenih vrijednosti”, realizovan u saradnji sa partnerima iz Tirane i Jordana, s idejom da se ljudi inspirišu kako da u svojim zajednicama, kroz aktivnosti u javnim prostorima, promovišu različite društvene vrijednosti, kao što su razumjevanje, podrška, multikulturalnost, poštovanje različitosti i sl. Na sajtu www.placesofdiversity.org su predstavljeni primjeri kreativnih intervencija i načina korišćenja javnih prostora.
Istorija koje nema
Od projektnih intervencija, posebno je zanimljiv umjetnički projekat „Istorija koje nema”, podstaknut istraživanjem „Ženska mapa Boke Kotorske”, čija je ideja bila prepoznavanje slojeva ženske istorije u Boki Kotorskoj i njihovo predstavljanje kroz umjetničku intervenciju u javnom prostoru.U projekat su uključeni građani/ke Boke Kotorske koji su pozvani da pošalju fotografije dragih žena koje su obilježile njihov život, sa kratkom pričom zbog čega je ta osoba bila posebna.Od preko 60 dobijenih priča i fotografija, priređena je izložba na trgu u Starom gradu u Kotoru, i takođe postavljena na www.istorijakojenema.org
http://www.expeditio.org/index
http://prostoroz.org/eng/index