U projektu “Nepokretno nasleđe u Srbiji” Đorđe Milovanović osvetljava zbog čega uopšte postoji vojna industrija u Kragujevcu, a zatim istražuje kako je nastala Stara radnička kolonija.
Stara radnička kolonija u Kragujevcu
Veliki rat ostavio je Kragujevac i njegovu vojnu industriju u pustoši. Devastirano je 70 odsto ovih kapaciteta, prema dokumentima Versajskog ugovora. I pre nego što se rat završio, u visokim vojnim krugovima nastala je ideja o izgradnji novog vojno – industrijskog kompleksa, i dislociranju postojećeg u Kraljevo. Međutim, preovladao je elemenat tradicije, a nova šansa kragujevačkoj vojnoj fabrici pružena je kroz snažan investicioni podsticaj. Kao jedan od najvidljivih rezultata jeste izgradnja naselja Stara Radnička kolonija, u periodu 1924 – 1931. godine.
Idejni tvorac formiranja naselja radnika i stručnjaka specijalizovanih za opsluživanje Vojno – tehničkog zavoda u Kragujevcu, bio je brigadni đeneral Živojin Terzibašić, upravnik fabrike. Do realizacije se došlo sredstvima ratne reparacije, a prema ugovoru sa firmom Henč iz okoline Drezdena izrađen je situacioni plan za 296 stanova na Stanovljanskom polju. Bile su to barake različitih veličina i broja stambenih jedinica, raspoređene na površini većoj od 21.000 kvadratnih metara. Ovaj prostor nalazi se na atraktivnoj lokaciji, izvorno definisanoj kao predgrađe Kragujevca, a danas u fizičkom, komercijalnom i zabavno – rekreativnom smislu, predstavlja centar grada i središte zbivanja. U urbanističko – arhitektonskom oblikovanju korišćeni su modeli engleskih radničkih kolonija. Najpre je podignuto je nekoliko zidanih objekata, a potom je izgrađen veći deo naselja sa drvenim barakama ofarbanim bojom topovskih lafeta, kao simbol naselja majstora oružara. Tako se čitava kolonija sastojala iz dva stambena dela – drvenih, vrlo solidnih baraka u kojima su stanovali visokokvalifikovani radnici Zavoda i – zidanih zgrada u kojima su stanovali oficiri i podoficiri, poslovođe i drugi rukovodioci. Kragujevačka Opština rešila je pitanje pijaće vode, kaldrmisanje ulica, izgradnje kupatila, parnih perionica, ambulanti, a vojna fabrika osvetljenje naselja strujom iz svojih pogona. Prosečene su ulice širine 12 metara, kaldrmisani trotoari, izgrađen park, skver, gradski hipodrom… Naselje se za kratko vreme pretvorilo u varoš sa oko 3000 stanovnika raznih nacionalnosti i konfesija. Za njihove potrebe, podignuta je škola za 500 učenika, zabavište za oko 150 dece, društveni dom za priredbe i fiskulturu, ambulanta, apoteka, požarni dom, biblioteka, prodavnica… Ne bi trebalo zaboraviti da je reč o vremenu u istoriji upamćenom po ekonomskoj recesiji svetskih razmera. Međutim, Vojno-tehnički zavod u Kragujevcu pružao je sigurnost po pitanju posla i stanovanja što je i bio glavni povod pridošlima iz oslobođenih, zapadnih krajeva Jugoslavije, ali i onima iz Italije i drugih zemalja, da ovde pronađu dom. Za njihove potrebe u planu je bila i izgradnja katoličkog hrama, obzirom na veliki broj Kolonaca.
Stara radnička kolonija – pogled sa vatrogasnog tornja
Industrijska celina Stara radnička kolonija predviđena je kao naselje zatvorenog tipa, a smatra se jedinstvenim urbanističkim ostvarenjem industrijskog pejsaža u ovom delu Evrope. Sveobuhvatno je planiran i uspostavljen neposredni kontakta čoveka sa prirodnim okruženjem i korišćeno drvo kao osnovni arhitektonski materijal, u skladu sa sa politikom gradnje onovremenog Kragujevca. Nisu se sledile nove ideje internacionalnog stila Moderne koje su uzimale maha, a bile inspirisane korbizjeovskim skicama novih gradova, u osnovi radikalnog principa stvaranja novih gradskih tkiva bez kontinuiteta sa nasleđenim strukturama. Primera radi, važno je napomenuti da je svaka stambena jedinica imala i svoju manju baštensku parcelu, gde je briga o čoveku i njegovim vanfabričkim aktivnostima, neposrednom kontaktu sa prirodom, predstavljala raritetan primer razmišljanja i delovanja. U širem, socio – antropološkom, kulturološkom i istorijskom smislu, naselje je nosilo izvesna utopistička obeležja komunskog stanovanja, dosta heterogenog sastava žitelja i sa rigidnim pravilima ponašanja unutar zajednice. Boemski život u potpunosti je bio isključen unutar zajednice, a ko je kršio pravila zajednice, bio je kažnjen. U večernjim časovima Kolonska kapija je zatvarana i odlazilo se na počinak, dok bi se svaki i najmanji slučaj remećenja reda okončao izbacivanjem iz zajednice.
U kontekstu Prostorne kulturno – istorijske celine, naše doba dočekalo je samo nekoliko objekata koji su i u autentičnoj urbanoj matrici činili reperna zdanja po kojima se ovaj prostor prepoznavao. U naselje, ograđeno žičanom i drvenom ogradom ulazilo se kroz Kolonsku kapiju sazidanu od čvrstog materijala sa dve omanje stražarske kuće.
Kolonska kapija
Preko cele ulice sa jednog na drugi kraj gvozdenim slovima je pisalo Radnička kolonija Artiljerijsko – tehničkog zavoda, sa Nemanjićkim dvoglavim orlom iznad njega. Najatraktivniji objekat u ovom naselju, i ujedno zaštitni znak Kolonije jeste zgrada Sokolana. U prošlosti je više puta menjala svoju namenu pa je tako bila društveni dom za razonodu stanovništva, hotel, čak i tehnička škola. Ipak je ostala upamćena kao zdanje u kome su se negovale veštine panslovenskog pokreta Sokola. U prizemlju su gimnastička sala i administrativne odaje a na spratu biblioteka i svečana sala sa binom za pozorišne i filmske predstave.
Kompleks Sokolana tridesetih godina 20. veka
Sagrađena je od drveta kao materijala koji je u celini ispoštovan u gradnji čitavog naselja. Njen volumen, visoka piramidalna kupa i impozantno pročelje čine je najdominantnijom građevinom u naselju i šire. Čitav dekorativni program sveden je na fasadu okrenutu ka uređenom trgu na kome je statua kralja Aleksandra Karađorđevića kojoj pruža izvanrednu pozadinu. Celom dužinom objekta u prizemlju i na spratu prostire se trem sa sa nizovima drvenih stubova sa profilisanim kapitelima i jastucima, a ugaonim stepeništima ostvarena je međuspratna povezanost.
Dom upravnika kolonije
Dom upravnika Kolonije je još jedno zdanje od značaja sa administrativnim odeljenjima u donjoj i stambenim odeljenjima u gornjoj etaži. Karakter njegovih fasada potiče od poligonalnih ispusta na uglovima u obe etaže. Bogatstvu doprinosi čitavo šarenilo tipova prozorskih otvora, različitih dimenzija, pravougaonih i lučno zasvedenih. Svojom pojavom upotpunjuje estesku sliku i oplemenjuje čitav ambijent.
Dom školskog nastojnika
Ekvivalentan ovom zdanju, u susednom školskom bloku stoji istodobni objekat Doma školskog nastojnika. Identične arhitekture, koju čine prizemlje i mansardno potkrovlje, i sa ugaonim ispustom neobično zarubljenim samo u prizemnom delu. U neposrednoj blizini “Sokolane“ nalazio se i Dom požarne družine, koji je u svom izvornom obliku imao i visoku drvenu kulu za osmatranje i veliko zvono koje je pozivalo požarnike i “kolonce“ na uzbunu. Bila je opremljena, za to vreme modernim vozilima i sredstvima za gašenje požara. U posleratnim godinama dobila je neadekvatnu prenamenu, kao stambeni objekat za smeštaj radnika. Obdanište je takođe neplanski prenamenjeno u stambene jedinice. Iako je nedaleko od “Palilulskog ulaza“ kojim su svi kolonci prolazili u vojnu fabriku, postojao moderan vrtić za decu, kao svojevrsni sociološki fenomen svog vremena, ovde je potvrđena ideja o humanom odnosu prema radniku. Tako je i u “koloniji“ oformljeno obdanište, nešto manjeg kapaciteta. Paviljon – Promenadni objekat se nalazi u sredini izuzetno lepog parka neposredno uz zgradu Sokolane. To je otvoreni objekat sa visokim podijumom na kome počiva šest stubaca povezanih lukovima, skromne dekorativne plastike koji nose masivnu zidanu pokrivku. Na podijum se izlazi stepenicama, a on sam je ograđen metalnom kovanom ogradom. Služio je za promenadne koncerte, izvođenje pleh muzike lokalnog vatrogasno društva, najčešće nedeljom. Kiosk, građen opekom sa skromnim ukrasima u plitkoj štuko – dekoraciji, predstavlja neotuđivi deo spomeničke celine kao primer životne svakodnevice ove naseobine. Spomenik Kralju Aleksandru I Karađorđeviću se nalazi ispred zgrade Sokolane, sa kojom čini jedinstvenu scenu. Postojeći spomenik nije autentičan, ali se nalazi na mestu gde je nekada bila bista jugoslovenskog kralja (otkrivena 2. oktobra 1938. godine, uništena nakon Drugogo svetskog rata).
Sokolana i promenadni objekat
Nesumnjive su likovne i arhitektonske vrednosti ovih centralnih kolonskih zdanja, njihova autentičnost, takođe i sociološke, istorijske i urbane vrednosti, a izvanredan pejzažni doživljaj koji pružaju opravdava njihovo postojanje. Shodno svemu navedenom, Vlada Srbije donela je 2013. godine odluku o utvrđivanju Kompleksa „Sokolana“ u Staroj radničkoj koloniji za kulturno dobro, shodno odredbama GUP-a Kragujevac 2005. Stambene drvene barake su u najvećoj meri porušene i na njihovom mestu izgrađeni novi stambeni blokovi veće spratnosti, uz zadržavanje pomenutog kompleksa. Osvrt na ovo jedinstveno graditeljstvo kao svedočanstvo njegovog postojanja unutar gradske matrice, bezmalo čitav jedan vek, mora da posluži otporu uniformišućim tendencijama i naglasi lokalnu identifikaciju. Osnovna načela treba da postanu očuvanje i održivost kulturnog pejzaža, konzervacija kroz upotrebu urbane baštine i negovanje tradicionalno nasleđenog senzibiliteta.
Đorđe Milovanović, istoričar umetnosti, viši stručni saradnik u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Kragujevac
PROČITAJTE U OKVIRU ISTOG PROJEKTA TEKSTOVE DRUGIH AUTORA KOJI SE NALAZE GRUPISANI, NA POČETNOJ STRANI