U Projektu korzoportala „Nepokretno nasleđe u Srbiji“ koji traje do kraja 2016, a povodom upisivanja na UNESCO listu svetske baštine srednjovekovnih nadgrobnih spomenika i grobalja u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Srbiji, Jelena Erdeljan osvetljava nekoliko manje poznatih činjenica o stećcima koji su važan deo našeg srednjovekovnog nasleđa, a istraživanja tek predstoje.
UNESCO Komitet za svetsko nasleđe upisao je na Listu svetske baštine srednjovekovne nadgrobne spomenike i groblja u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Srbiji, rame uz rame sa takvim izvanrednim lokalitetima kao što su stara srednjovekovna prestonica jermenske dinastije Ani, Bagratida na krajnjem istoku današnje Turske, te helenističkog, a potom rimskog grada Filipa u kojem je u I veku n.e. propovedao sveti apostol Pavle. Na Listi se nalazi 28 srednjovekovnih grobalja sa stećcima. U Bosni i Hercegovini se nalazi 20 grobalja, tri su u Crnoj Gori, tri u Srbiji i dva u Hrvatskoj. Projekat međudržavne serijske nominacije stećaka za upis na Listu svetske baštine u Republici Srbiji vodio je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Upisane nekropole u Srbiji nalaze se u Podrinju i Polimlju. To su Mramorje u Perućcu i Mramorje u Rastištu (opština Bajina Bašta) i Grčko groblje u selu Hrta, na teritoriji opštine Prijepolje.
Radimlja, Bosna i Hercegovina
Šta su stećci i zašto zavređuju da budu upisani na UNESCO listu svetske kulturne baštine?
Termin stećak često može da unese zabunu. S jedne strane, ovaj termin je u stručnim tekstovima, ali i u široj javnosti, do skoro, neretko još uvek, uglavnom poistovećivan sa vrstom kamenog nadgrobnog belega, pre svega u formi monolitnog pseudosarkofaga sa gornjom površinom klesanom na dve vode, sa prostora bosanske srednjovekovne države. Uz to, u tim prostornim i istorijskim okvirima termin stećak je prevashodno vezivan za pripadnike tzv. bosanske crkve tj. bogumilske dualističke jeresi.
S druge strane, kao istraživačica koji se već više od četvrt veka bavi proučavanjem različitih aspekata ovog domena nepokretne kulturne baštine, u knjizi i radovima posvećenim različitim aspektima onog što Aaron Gurevič u svojoj sjajnoj studiji istog naslova naziva popularnom kulturom srednjeg veka, zalagala sam se i zalažem se za šire sagledavanje i definisanje ovog termina i izvanrednih primeraka do sad u široj javnosti gotovo zaboravljene baštine starih nadgrobnika i nekropola.
Perućac, Lokalitet Mramorje
U tom smislu reč stećak obuhvata sve vidove monolitnih kamenih nadgrobne spomenike različitih oblika (položene, vertikalne i kompozitne celine sačinjene od više kamenih nadgrobnika oba prethodno navedena tipa) koji su zastupljeni na čitavom području Balkana i u istočnom Podunavlju a datiraju iz zrelog i poznog srednjeg veka, te ranog modernog razdoblja (pouzdano se mogu datovati od kraja XIII do kraja XVII veka). Spomenici istog tipa, od istog materijala i sa u osnovi istim repertoarom motiva, klesani su na ovom širokom područuju tokom vekova smenjivanja uprava različitih država i carstava kako za pripadnike hrišćanske verske zajednice, pravoverne – katolike i pravoslavne, tako i jeretike, ali i za članove islamskih i sefardskih jevrejskih zajednica – o čemu svedoči izvanredno, i od skora od države zaštićeno, staro jevrejsko groblje na lokalitetu Stočna pijaca u Nišu. Postavljani su kao grobni belezi pripadnika različitih slojeva društva, od vlastele do seljaka. Mogu nositi natpise ali su u ogromnoj većini anepigrafski.
Beograd, Etnografski muzej
Spomenici ove vrste sačuvani u znatnom broju na starim seoskim grobljima širom Srbije, a među brojnim lokalitetima izdvajamo, primera radi, Grubetiće na Rogozni kod Novog Pazara ili Diće u blizini Ljiga, nastali su pravashodno za potrebe patrijarhalnih, ruralnih sredina i pod uticajem arhaične duhovnosti u kojoj su se milenijumima stara verovanja i elementi kulta predaka isprepleli sa kasnije usvojenim monoteističkim, hrišćanskim verovanjima i običajima. Arhetipska i alegorijska priroda njihovih formi i ikonografije klesanih motiva otvorena je za mogućnosti različite interpretacije, na nivoima kako naučene tako i instinktivne recepcije. U nebrojeno mnogo varijacija, na stećcima se nalazi ogromna riznica raznolikih motiva – geometrijskih, solarnih, astralnih, vegetabilnih, teriomorfnih i antropomorfnih – koji u samoj svojoj kultnoj suštini funkcionišu kao metaforički portreti pokojnika u njihovoj posthumnoj, onostranoj egzistenciji i izražavaju nadu njihovih živih srodnika koji im belege podižu u spasenje i konačno nastanjivanje duše u večnom miru eshatološkog carstva.
Kao sveta i tabuisana mesta, groblja i nadgrobni spomenici na njima imali su sasvim posebnu i izvanredno značajnu ulogu u životu patrijarhalnih zajednica kojima su pripadali. Tu su obavljani neki od rituala i kultnih radnji iz domena agrarne magije, prvenstveno oni vezani za prizivanje kiše i sprečavanje suše, kao i zavetne molitve. Grob, nadgrobni spomenik ili celo groblje često je, kao jedna od supstitucija starog prethrišćanskog idola, imalu ulogu međaša koji je obeležavao i štitio granice seoskog atara. Na groblju se zborovalo i sudilo u prisustvu grobnog kamenja kao staništa duša predaka. Tu su organizovane igre i nadmetanja – najpre kao deo pogrebnog rituala a zatim, kad su ove radnje izgubile svoje kultno značenje, kao deo narodne tradicije.
Po svim svojim svojstvima, stara groblja i grobljanske crkve koje su neretko i zidane od starijih nadgrobnika prožetih, prema narodnim verovanjim, zaštitnim i isceliteljskim svojstvima, imala su u životu patrijarhalnih seoskih zajednica ulogu kultnog mesta od neuporedive važnosti za obezbeđivanje prosperiteta i očuvanje duhovnog identiteta naroda. Kao staništa duša predaka ona su, prema shvatanju običnih ljudi, obezbeđivala njihov fizički i duhovni opstanak. Običaj paljenja sveća o zadušnicama i drugim hrišćanskim praznicima na ovakvim kultnim mestima zadržao se do danas. Njihova rustična masivnost i danas zrači vitalnom, robusnom snagom. U „ljutom kamenu“ zatomljena je iskra narodnog duha i srž narodne religioznosti, utemeljene u kultu predaka, vremenom stopljenim sa hrišćanskim etičkim normama i verovanjima, koja je u prošlim vremenima bila temelj duhovnog opstanka.
Radimlja, Bosna i Hercegovina
Stećci i kulturna baština kao ključ održivog razvoja ruralnih sredina
Sredinom septembra 2016. godine u Crnoj Gori, na Žabljaku, u okviru međunarodnog projekta Katun koji se realizuje u saradnji crnogorskih, italijanski i slovenačkih visokoškolskih i istraživačkih institucija, biće održana međunarodna konferencija na kojoj će biti razmatrana iskustva, izazovi i perspektive održivog razvoja planinskih područja. Posebna sesija ovog naučnog skupa biće posvećena kulturno-istorijskom nasleđu i stećcima kao njegovom izuzetnom značajnom sastavnom delu. Napori koje je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture uložio u upisivanje odabranih nekropola sa stećcima na teritoriji Srbije u Listu kulturne baštine pod zaštitom UNESCO-a, predstavljaju dobro polazište za nadu da će u doglednoj budućnosti i u našoj sredini moći da se pokrenu projekti sveobuhvatnijeg istraživanja, dokumentovanja, zaštite i prezentovanja ovog dela kulturne baštine koji je do medijske pažnje posvećene njegovom upisivanju na Listu kulturne baštine bio gotovo potpuno nevidljiv za širu javnost.
Dr Jelena Erdeljan, Filozofski fakultet,Odeljenje za istoriju umetnosti, Beograd. Autorka i urednica domaćih i inostranih knjiga, zbornika i studija posvećenih kulturi i vizuelnoj kulturi Balkana i mediteranskog sveta u srednjovekovnom i ranom modernom razdoblju. Učesnica i organizatorka mnogih međunarodnih/domaćih stručnih skupova.Između ostalog, članica alumni kluba Univerziteta u Konstancu, Nemačka.
Projekat „Nepokretno nasleđe u Srbiji“ podržalo je Ministarstvo kulture i informisanja.
PROČITAJTE I: stecci-na-tlu-ex-yu, velikobeckerecka-stedionica-obnova, raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura