Kakve su posledice idealizovanje kulta nacije u 19. veku za Srbe u slikarstvu i arhitekturi? Ivan Stevović fokusira se pre svega na graditeljsko nasleđe. Projekat – „Nepokretno nasleđe u Srbiji“, korzoportal.
Preobraženska crkva u Pančevu
U turbulentnim prilikama koje su još od početka 19. veka najavile apsolutnu idealizaciju kulta nacije, umetnost je postala svojevrsni trijumfalni luk kroz koji je pređašnja istorija evropskih naroda imala da prođe, i time potvrdi vlastitu neprikosnovenost. Slikari, u čijoj je delatnosti vreme brže prolazilo, nisu se ni trudili da nacionalni naboj iskoriste drugačije osim kao vrelo poruka: prava Srba u Austriji posle 1848. vizuelizovana su pokazivanjem srpskih „tablica zakona“ – dobijenih privilegija. Lazareva smrt, kulminativni čin kosovskog mita, prešla je put od standardne romantičarske vizije do jezivog simbolizma, a za Milenijumsku izložbu u Budimpešti pripremljena je ogromna predstava Seobe, čije su pojedinosti, poput starca zaogrnutog runom, žene sa detetom i Lazarevog kivota-srpskog Kovčega Zaveta činile najdirektniju sublimaciju Svetog Pisma i izabranosti naroda koji je činom kretanja sakralizovao i prostor sa kojeg je dolazio i onaj kome je išao. Ali arhitektura je bila ono Jelisejsko polje na kojem je volkgeist trebalo najjače da odjekne, građevina je u čitavoj Evropi postajala sinonim nacije i njene kulture.
Crkva sv.Spiridona u Trstu
Trasiran realnošću trenutka, put do nje vodio je najpre u Trst u kojem su bogati Srbi oko 1861. izgradili crkvu Sv. Spiridona, prvu uistinu autorsku recepciju simbola prošlosti, ali regionalne-venecijanskog Sv. Marka. No monumentalno tršćansko zdanje predstavljalo je samo ubedljivi prolog onome što će uslediti, masovnom pohodu srpskih studenata prema Beču, Karlsrueu i drugim nemačkim gradovima u kome će oni, u predavanjima Teofila Hanzena, Hajnriha Hibša i drugih, kao i u njihovim graditeljskim ostvarenjima izraslim na kreativnom prožimanju citata iz vizantijske, romaničke i islamske tradicije, definitivno prepoznati model evokacije vlastitog nasleđa. Hanzenov i Hibšov romantičarski doživljaj trenutno je postao ključna spona «zlatnog doba» i savremenog poimanja smisla graditeljskog dela. Sa potpunim uverenjem da upravo tako gradeći rekonstruišu najupečatljivija i najoriginalnija svojstva „starog srpskog stvarajućeg duha“, počev od druge polovine 19. veka generacije arhitekata u neizbrojivom nizu crkava podignutih na tlu enklava u Austrijskom carstvu ili u oslobođenoj matici, u monumentalnim i minijaturnim formama sabrali su doslovno sve elemente „internacionalne“ neovizantijske arhitekture, prostor u obliku slobodnog grčkog krsta i njemu odgovarajuću strukturu, pojedinosti drugostepenog modelovanja, ukras na fasadama.
Crtež konkursnog projekta za Crkvu sv. Save u Beogradu, 1926.
Rečju, sve ono što nikada nije predstavljalo stvarna obeležja srpskih poznosrednjovekovnih hramova, ali i te kako jeste odražavalo sposobnosti autora da kreativno i na sebi razumljiv način stvore istovremeno i osoben i u evropskim okvirima sasvim prepoznatljiv arhitektonsko-umetnički idiom. Činjenica da se „arheološki istorizam“ u sferi sakralnog graditeljstva, dakle tamo gde bi ga bilo najlogičnije očekivati, u srpskim sredinama pojavio tek u poodmaklom 20. stoleću i to kao epifenomen sveden na motive klesane plastike ili beskrvni pokušaj podražavanja Gračanice na beogradskoj crkvi Sv. Marka, i potpuni fijasko ovog poduhvata u tadašnjoj javnosti, nesumnjive su potvrde mere u kojoj je čak i akademističko delovanje, teško komunicirajući sa sopstvenom prošlošću, zapravo odražavalo neuporedivo bolje razumevanje univerzalnih tendencija oličenih tek nešto ranijim ili istovremenim delima nastalim u Atini, Sofiji, Londonu, Parizu, Brislu.
Crkva svetih apostola u Jagodini
Na drugoj strani povesti „traženja sebe“ u arhitekturi stajali su modernisti. Mladi i još nepriznati, školovani na tek ustrojenom Tehničkom fakultetu u Beogradu o secesiji su saznavali tek preko njenih sporadičnih recepcija u domaćoj sredini, ali i to im je bilo dovoljno da prepoznaju vanredni likovni potencijal i vizuelni intenzitet ostvarenja «zlatnog doba». Patrioti autentičnog umetničkog naboja, svoju priliku dobili su početkom 20. veka i momentalno postali pravi čuvari vatre nacionalnog mita zaodenutog u potpuno novo graditeljsko ruho. Godine 1911. na Svetskoj izložbi u Torinu, Kraljevina Srbija predstavila je sebe paviljonom koji je već na prvi pogled iskazivao ideju potpunog poistovećivanja kategorija nacije, vere i istorije: monumentalno petokupolno zdanje posvećeno kosovskoj legendi bilo je izdignutao na substrukturu trpeze Božanske Premudrosti, čime je ideja o izabranosti dosegla arhitektonski apogej. Međutim, bio je to tek početak njihovog rada na temu nacionalnog stila u crkvenom graditeljstvu. Kulminirao je 1926. nizom projekata za novi beogradski hram Sv. Save, čiji su autori odreda zaboravili prvi propis konkursa „da ima biti podignut u tradiciji crkava kneza Lazara“. Bez izuzetka ponudili su raznolike vizije masivnih i istovremeno razuđenih gabarita, mnoštvo kupola, beton i nesagledivi niz stepenastih arkada na fasadama. Zdanje koje se po potpuno modifikovanim planovima još uvek gradi, samo će svojom visinom svedočiti o erupciji srpskog doživljaja Svete Sofije, svojevrsnoj modernističkoj diverziji osnovne zamisli koja je učinila da izgradnja tada uopšte i ne započne.
Pošta 2 u Beogradu, 1928-29. arh. Momir Korunović
Ali ono što su samo na papiru uspeli da promovišu ovde, smeli inovatori među kojima nesumnjivo prvenstvo pripada geniju Momiru Korunoviću sproveli su na javnim objektima zbog kojih je Beograd ponovo zaličio na fantastični, idealni grad. Spajajući secesijski i stari „nacionalni“ arhitektonski ukras, uzdižući kule i kupole na uglovima ministarstava i pošta, modelujući spoljašnjost beskrajnim poigravanjem motivima lukova i nizova prozora, funkciju ovih objekata do kraja su podredili vizuelnom efektu eksterijera, stvarajući ekspresionistička dela duboko utemeljena na suštinskim likovnim vrednostima poznosrednjovekovne srpske-vizantijske arhitekture.
Smrt srpskog mita o izabranom narodu postepeno je pripremana na pozornici uzavrelih političkih prilika s početka druge decenije prošlog stoleća, u mizanscenu nabujalih iluzija o Srbiji kao matici Južnih Slovena i sveopštim pripremama za rat koji se bližio. Uporedna istorija nastanka i izgleda dva graditeljska dela upečatljivi je odraz tadašnjih prilika, u akumuliranoj realnosti izrasle težnje ka još jednoj sublimaciji vlastite tradicije, i zavodljive panslovenske ideje čija je pobeda rezultirala zastrašujućim posledicama.
Oplenac
Daleko od Beograda, u srcu „Svete zemlje“ poslednji srpski kralj, Petar I Karađorđević podizao je mauzolej koji je mozaicima-kopijama srednjovekovnih fresaka, njegove pretke s početka borbe za oslobođenje od Turaka trebalo da poveže sa davnim svetim osnivačima države još krajem 12. veka. Koliko god bio anahron u idejnom i umetničkom pogledu, hram dinastije nosio je u sebi autentičnu, istinsku i na iskustvu u utemeljenu samospoznaju, tek koju godinu kasnije potvrđenu egzodusom srpske vojske preko Albanije i gubitkom četvrtine celokupnog stanovništva. Nasuprot mauzoleju, u isto vreme shvatajući da se ideja o sveslovenskom ujedinjenju da obilato naplatiti, Ivan Meštrović je srpskom dvoru 1912. izložio maketu „Kosovskog hrama“ kao prvorazrednog simbola novog i preko potrebnog istorijskog falsifikata – stradanja jugoslovenskih naroda 1389.godine. Po sopstvenim rečima, bio je inspirisan „nepoverenjem prema evropskoj kulturi u kojoj smo smatrani varvarima i nižom rasom“. Ko smo, uputno je zapitati se, bili mi? Mi koje je čitav svet podržavao u prometejskoj borbi protiv dve carevine, ili mi, odnosno oni koji su bili marljive carske sluge, davno pre Velikog rata opisujući Srbe kao pasminu? Iz tog epohalnog preoblikovanja istorijske istine u ime kurentnog zanosa, kao i svesnog srpskog prihvatanja da sopstvenu prošlost položi na oltar mita, izniklo je čitavo Meštrovićevo stvaralaštvo. U konkretnom „kosovskom“ slučaju, njegov odgovor „evropskoj kulturi“ bio je iskazan građevinom nesagledivih razmera, ledene geometrije, obezličenih i zloslutnih likova junaka etnoistorije koji su u crnom mermeru prerastali u nadljude, „višu rasu“. Uz bujicu negodovanja sa svih strana, Srbi se u takvoj umetnosti nisu prepoznali, ovaj projekat nikada nije ostvaren, ali je tu zapravo bio kraj uloge arhitekture u istoriji izabranog naroda. Godine 1918. sin srpskog suverena postao je kralj države u kojoj su se nevoljno susrele i nasilno objedinile «konačne sudbine» onih koji su iz rata izišli kao pobednici, i onih sa suprotne strane. Prvi su jezikom drugih proglašeni hegemonistima, kosovski mit još za kratko trajao je kao veštačka i sasvim površinska okosnica duboko podeljene zajednice čiji je vladar najpre proglašen za diktatora, da bi oktobra 1934. bio pogubljen u Marselju, rukom drugih, onih koji su, verujući u nadolazeću pobedu rase, iskazivali nepoverenje prema evropskoj kulturi.
Ono što je usledilo bilo je daleko od svake umetnosti.
Ivan Stevović
Dr Ivan Stevović, Filozofski fakultet,Odeljenje za istoriju umetnosti. Autor više knjiga i tekstova objavljenih u Srbiji i inostranstvu posvećenih istoriji arhitekture u razdoblju od antičkog Rima do recepcije srednjovekovnih spomenika u periodu Romantizma. Težište istraživanja na arhitekturi srednjovekovne Srbije, Vizantije, i regionalnih liminalnih kulturnih zona poput istočne obale Jadrana.
PROČITAJTE IZ PROJEKTA „NEPOKRETNO NASLEĐE U SRBIJI“ I: stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, velikobeckerecka-stedionica-obnova, kulturno-naslede-i-urbana-kultura, korzo-portal-novi-projekat