Slovačka evangelička crkva u Belom Blatu je biser secesijske arhitekture, a nastala je šest godina pre Lehnerove Plave crkve u Bratislavi. Bojan Kojičić otkrio je ovu građevinu izuzetne arhitektonske lepote i upečatljivog likovnog izraza 2004. godine na početku svog profesionalnog rada u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin. U projektu „Nepokretno nasleđe u Srbiji“ prenosi impresije. A sve je počelo od orgulja…
Slovačka evengelička crkva, Belo Blato
Vesna Karavida i ja otišli smo u selo Belo Blato na poziv Slovačke crkvene opštine. Povod je bio pregled orgulja koje godinama nisu bile u funkciji. Iako ovo nije naša delatnost, malo poslovno, malo iz znatiželje prihvatili smo poziv. To je bilo jedno od najprijatnijih profesionalnih iznenađenja u mojoj karijeri i traje do danas.
Orgulje u Slovačkoj evangeličkoj crkvi, Belo Blato
Prvo iznenađenje bila je sama crkva sa visokim i vitkim tornjem zvonikom,izgrađena u stilu secesije. Građevina neosporne arhitektonske vrednosti do tada nije evidentirana od strane službe zaštite nepokretnih kulturnih dobara, valjda zbog toga što je selo zabačeno i ne nalazi se na glavnim putevima, pa zaštitarska noga tu nikad nije kročila. Odmah nam je skrenulo pažnju dobro stanje u kome se crkva nalazi i uređena okolina. Saznali smo da je obnovljena nedavno, uz pomoć Slovačke. Iako tada nije bila kulturno dobro, čak ni dobro pod prethodnom zaštitom, obnovljena je prema konzervatorskim principima. Drugo iznenađenje bila je lepa crvenokosa sveštenica Marija. Uvek sam se pitao zbog čega žene nisu dostojne svešteničkog poziva, a često su veći ljudi i bogougodnija bića od muškaraca. Treće iznenađenje usledilo je u prostorijama crkvene opštine: iz starog ormara sveštenica je izvadila svežanj papira sa požutelom kartonskom koricom – to su bili kompletno sačuvani originalni planovi crkve (planovi za pribavljanje građevinske dozvole u razmeri 1:50, palirski planovi i autorske skice detalja mobilijara i enterijera u razmeri 1:10 i 1:1), zatim predmer i predračun radova, građevinski dnevnik, ugovori i jedno pismo arhitekte. Na zidu je visila uramljena fotografija koja je nastala neposredno nakon izgradnje crkve. Ljubaznošću sveštenice, na revers smo dobili ovu vrednu dukumentaciju čiji smo deo potom digitalizovali. Na žalost, palirske planove (izvođački nacrt) nije bilo moguće skenirati, jer su velikih dimenzija.Kada smo otvorili uredno savijeni papir, nije mogao stati u prostoriju dužine pet metara. Na papiru su se ukazale skice crtane olovkom iz ruke projektanta u razmeri 1:10 i 1:1, sa detaljima drvenarije, konstruktivnih i dekorativnih elemenata, a posebnu pažnju nam je privukao krstu prirodnoj veličini koji je trebalo da krasi vrh tornja – zaista retkost.
U tom trenutku me je ispunio osećaj dubokog poštovanja prema umeću ondašnjeg arhitekte koji je u to vreme bio i gospodin, i erudita i visoko cenjeni i poštovani intelektualac. Svakako ne treba umanjiti značaj veštih zanatlija koji su, prema skicama projektanta izrađivali mobilijar i oslikavali enterijer, ali i „običnih“ dunđera koji su radili na izgradnji ovog zdanja.
I tako smo Vesna i ja započeli istraživanje pre svega prevođenjem dokumentacije i stručne mađarske literature. Evo do kakvih saznanja smo došli.
Crkva 1902 (skenirana fotografija vl. Evangeličke crkvene opštine), Belo Blato
Izgradnja crkve
Od osnivanja evangeličke parohije, treći po redu sveštenik bio je Jan Štrba. Obrazovan i sposoban, sa jakim vezama u prestonici, otišao je u Budimpeštu, pregovarao sa državom i dobio projekat i finansije za izgradnju hrama. U centru sela, pored rimokatoličke crkve, izabrano je mesto za novu evangeličku crkvu. Projekat su potpisali dvojica arhitekata iz Budimpešte – Zoltan Balint i Lajoš Jambor 1900. godine. Na planovima za građevinsku dozvolu, nalazi se pečat projektantskog biroa ,,BÁLINT és JÁMBOR MŰÉPITÉSZEK” sa adresom NAGYMEZŐ-UTCZA 48. Izgradnja je trajala od 1901. do 1902. godine, a tokom 1903. su izvođeni radovi u enterijeru, kao i postavljanje orgulja koje su napravljene u Temišvaru u radionici Leopolda Vegenštajna. Ovo originalno arhitektonsko ostvarenje priznatih mađarskih arhitekata, skladnih proporcija, sa visokim zvonikom koji dominira banatskim ravničarskim krajem, tokom proteklih 100 godina, nije pretrpelo veće izmene, te je skoro je u potpunosti očuvanog eksterijera i enterijera. Evangelička crkva u Belom Blatu je njihov jedini izveden projekat na teritoriji Vojvodine.
Oltar u Slovačkoj evangeličkoj crkvi, Belo Blato
Crkva je koncipirana kao jednobrodna građevina pravougaone osnove sa tornjem zvonikom, apsidom i bočnim aneksom sakristijom. Posebnu gracioznost daje joj visoki toranj sa limenom dekorativnom kapom i zabatni zid broda, ka polukružnoj apsidi, koji se završava trolistnom formom i bočnim krovićima. Dekoracija fasade je jednostavna, svedenih linija, sa specifičnim prozorima koji su uokvireni plitkim poljima nepravilnih linija.Crkva je imala drvenu nadstrešnicu nad ulazom koja je, zbog dotrajalosti uklonjena prilikom nekih ranijih obnova. Postoji poseban ulaz u sakristiju, akcentovan stubom sa svedenim kapitelom i drvenom strehom koja je bila dekorisana izrezbarenim drvenim letvama u formi srca i lala. Drvo je materijal koji dominira i u prostoru, a svojim umetničko- zanatskim detaljim adaje posebnu vrednost ovoj građevini–njime je obložena tavanic trapezastog oblika i izgrađena galerija sa orguljama. Na kvadratnim poljima ograde galerije koja se oslanja na rezbarene stupce, naslikani su šablonizovani floralni motivi, tipične stilizacije mađarske varijante secesije, odnosno elementi iz mađarskog folklora, koji se pojavljuju i na rubu oblogetavanice i na drvenoj kutiji registra orgulja. (Orgulje su sastavni deo svake evangeličke crkve i bez njih se ne može zamisliti obavljanje službe).U prostoru apside nalazi se oltar sa propovedaonicom, izveden u klasicističkom maniru, koji je od broda odvojen drvenom ogradom u formi balustera. Ispred oltarskog prostora, postavljena je krstionica isklesana u crvenom mermeru, koja se nekad nalazila u prostoriji namenjenoj za krštenje, desno od ulaza, koja više nema funkciju.
Evangelička crkva u belom Blatu, spomenik kulture, poseduje arhitektonsko-stilske i kulturno istorijske vrednosti. Jedna je jedan od malo sakralnih objekata na ovom području sa stilskim odlikama secesije koji svedoči o usponu mladog naselja i spremnosti sredine da prihvati novonastali stil u okviru sakralne arhitekture, jer se tek početkom 20. veka, Secesija u arhitekturi pojavljuje na prostorima Vojvodine. Ovo originalno arhitektonsko ostvarenje, skladnih proporcija i izrazite likovnosti delo je priznatih mađarskih arhitekata i predstavlja njihovo jedino izvedeno delo u Vojvodini, i jedini izvedeni sakralni objekat u njihovom celokupnom opusu. Definisana je i zaštićena okolina spomenika kulture koja obuhvata seoski park u celosti. U neposrednom okruženju crkve, nalazi se paralelno postavljena mađarska rimokatolička crkva podignuta 1896. godine, iza crkve je stara seoska škola iz istog perioda i objekat novoizgrađene ,,etno“ kuće. Između dveju crkava je spomenik posvećen poginulim borcima Narodnooslobodilačkog rata.
Ovaj biser secesijske arhitekture je nedovoljno poznat i stručnoj javnosti, te zavređuje veću pažnju. Ukazuje nam, pre svega, na bogatstvo graditeljskog nasleđa Vojvodine i njen multikulturalni i multikonfesionalni karakter. Zatim, otkriva zanimljivu činjenicu da je jedno siromašno banatsko selo početkom 19. veka išlo u korak s vremenom, čak i ispred vremena – crkva je nastala šest godina pre Lehnerove Plave crkve u Bratislavi, koja predstavlja svojevrsni idiom sakralne arhitekture mađarske varijante secesije. I na kraju, primer je pozitivnog odnosa slovačke nacionalne zajednice prema lokalnom nasleđu kojeg doživljava kao deo svog kulturnog, verskog i nacionalnog identiteta.
Nekoliko zanimljivosti
Slovačka evangelička crkva naziva se još i Crkva augzburške veroispovesti, zbog toga što su svoju doktrinu utvdili na saboru u Augzburgu 1530. godine. Počeci Slovačke evangeličke crkve datiraju iz vremena prodora reformi Luterovog smera u Slovačku. Slovaci evangeličke veroispovesti u Vojvodinu su došli 1745. godine, a tokom 18. veka doseljavali su se u još nekoliko talasa. Odmah po dolasku organizovali su se i crkveno, uglavnom posle donošenja Patenta o toleranciji 1781. godine.
Ovo je godina kada se navršava treći vek od kako na prostoru današnje Vojvodine živi slovačka nacionalna zajednica. Podatak je bio povod za ovu temu.
Bojan Kojičić, istoričar umetnosti, Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin
PROČITAJTE U OKVIRU ISTOG PROJEKTA: jelena-erdeljan-sentandreja-i-srpsko-naslede-porodicno-secanja, ivan-stevovic-graditeljska-bastina-srba-u-jerusalimu-ukrstanja, viktorija-aladzic-najveci-suboticki-graditelj-titus-mackovic, marina-pavlovic-skulpture-kao-toponimi-beograda-ivan-mestrovic, julka-kuzmanovic-cvetkovic-prokuplje-brdo-hisar-kao-tajna, zlatko-uzelac-barokni-grad-tvrdava-pancevo, aleksandar-zograf-suboticka-secesija-u-stripu, viktorija-aladzic-arhitekti-komor-i-jakab-suboticka-arhitektura, ivan-stevovic-sakralna-arhitektura-srednjovekovne-srbije, tamara-tasic-industrijsko-naslede-procesi-osnov-rehabilitacije, bojan-kojicic-arhitektura-secesije-u-velikom-beckereku-zrenjaninu, julka-kuzmanovic-cvetkovic-plocnik-kako-doziveti-neolit, tanja-damljanovic-conley-revitalizujmo-zastitu, vladimir-stojanovic-odzaci-industrijsko-naslede, ivan-stevovic-romanticarska-obnova-nacionalne-umetnosti, jelena-erdeljan-stecci-otkrivanje-zaboravljene-bastine, bojan-kojicic-velikobeckerecka-stedionica-obnova, viktorija-aladzic-raskosna-arhitektura-ferenc-rajhl, kulturno-naslede-i-urbana-kultura